به نظرم نمایشگاه کتاب یک خوبی داشته باشد همین است که فرصتی داریم تا از کتاب‌های خوب حرف بزنیم. مخصوصا آنها که کمتر دیده شده‌ند.
از همین رو سه فهرست کتاب پیشنهادی‌ام برای خرید از نمایشگاه کتاب را در اینستاگرامم به صورت جداگانه منتشر کردم
تا چه در قبول افتد و چه در نظر آید
تحریر محل نزاع
توجه به مسئلۀ زن‌بودن و و اولویت دادن به زنانگی، از مسائلی است که با ورود به دوران مدرنیته و پیروی نهضت تجددطلبی غربیان، در نقد و نظر و ادبیات ما هم وارد شد. بررسی آثار ادبی با چنین رویکردی قطعا می‌تواند از جهاتی مفید باشد؛ اما باید دقت داشت معلوم نیست توجه به این مسئله تا چقدر در ارزشیابی و داوری کلی ادبیات زنان مهم است یا نیست. و یا اینکه زیبایی و اهمیت اثری ادبی که مولفش یک زن است تا چقدر به این مسئله وابسته است یا نیست.
سال‌ها پیش با استاد گرامی‌ام جناب آقای میرشکاک _که بی‌تعارف در شعر و تفکر از برترین‌های روزگار ماست_ در همین موضوع به گفت‌وگویی درازدامن نشستیم. تا آنجا که به خاطر دارم استاد من آن روز گفت شعر زنان با فروغ فرخزاد آغاز می‌شود. استاد گفت ما در تاریخ ادبیاتمان قبل از فروغ چیزی به نام شعر زنان و زنی که شاعر باشد و شعرش زنانه باشد نداریم. در پاسخ سخن ایشان وقتی شاگرد _که من باشم_ از پروین اعتصامی سخن گفت، استاد برآشفت و تصریح کرد: پروین اصلا زن نبود، مرد بود؛ چون شعرش مردانه بود و نتوانسته بود از سایۀ شعر مردان روزگار خود و همچنین تاریخ بیان مردانه در ادبیات کهن بیرون بیاید.
سخن استاد من شاید تا حدی درست به‌نظر می‌آمد اما سخن تازه‌ای نبود. انکار پروین هم رسمی نو نبود. از آغازین روزهایی که شعر پروین اعتصامی در زمان نوجوانی‌اش در نشریات روزگار خود منتشر شد تا همین امروز با حمله‌ها و هجمه‌های فراوانی همراه بوده است. به نظر این دوست‌دار ادبیات، جدا از معدود نقدهای خیرخواهانه و منصفانه، حملات و انتقاداتی که به شعر پروین شده و می‌شود را می‌توان به دو دستۀ کلی تقسیم کرد:
نخست: انتقادات و هجمه‌های دوره اول که مربوط به همان روزگار بود و از چشم‌اندازی ارتجاعی و مردسالارانه انجام می‌شد
دوم: انتقادات و هجمه‌های دوره دوم که مربوط به روزگار متاخر است و از چشم‌اندازی ظاهرا نوگرایانه و فمینیستی انجام می‌شود
گروه اول می‌گفتند پروین شاعر آن شعرهای درخشان نیست و مردان شاعر مختلفی را سرایندۀ شعرها معرفی می‌کردند. از دهخدا و بهار گرفته تا پدر پروین و شاعران کم‌اهمیت و متروک صوفی (که اتهام یک شخصیت فرهنگی بهایی آن روزگار بود به پروین). گروه دوم هم می‌گفتند و می‌گویند شعر پروین شعری زنانه نیست و شعر او ادامه شعر مردان است. چنانکه می‌بینید، پروین اعتصامی جزو معدود شاعرانی است که از دو طیف متقابل و متناقض، طرد و تکذیب شده است.
اینجا این دو گروه ظاهرا متخاصم سه نقطه مشترک دارند:
اشتراک نخست طرد، تکذیب و تحقیر شاعر سرشناس و محبوبی به نام پروین اعتصامی است.
اشتراک دوم زدن برچسب و اتهام «مرد بودن» به این بانوی شاعر است، هرچند از دو منظر متفاوت. گروه اول که انتساب شعرهای پروین به او را منکر می‌شدند می‌گفتند یا پروین یک زن نیست و یک مرد است، یا اینکه شعرها را یک مرد دیگر سروده و خلاصه شاعر شعرها یک مرد است. گروه دوم هم با نگاه ظاهرا فمینیستی به طعنه می‌گفتند شاعر این شعرها «انگار» یک مرد است!
اشتراک سوم اما مرد بودن اکثریت قاطع این منتقدان در هردو طیف و دوره، حتی در طیف منتقدان معتقد به انگاره‌های فمینیستی است. موضوعی که در طیف اول خیلی جای تعجب ندارد ولی در طیف دوم خیلی جالب است، که گروه زیادی از آقایان منتقد می‌خواهند به یک خانم شاعر بگویند تو خانم نیستی و ما بهتر می‌دانیم قوانین زن بودن و زنانه بودن را!
وقتی از منظری که اینجا گشوده شد، موضوع را بررسی و تماشا می‌کنیم تازه عیار و اعتبار نقدها دستمان می‌آید. چرا در یک دوره زن‌ستیزان و در دوره‌ای دیگر هواداران حقوق زن منتقد یک شاعر می‌شوند؟ چرا مردسالاران و زن‌سالاران در نقد و تخریب پروین اعتصامی با هم اشتراک نظر دارند آنهم با دلایلی کاملا برعکس هم؟
اصل مطلب
هرچند محبوبیت و موفقیت در یک بازۀ زمانی دلیلی بر توفیق و برتری حقیقی نیست، اما به هرحال پروین اعتصامی یک شاعر محبوب و موفق است؛ شاعر موفقی که بسیاری موفقیتش را تاب نیاوردند و با آن جنگیدند. در دوره‌های بسیاری گروهی از منتقدان به جنگ پسند عمومی مردم رفته‌اند. گاهی موفق بوده‌اند و گاهی شکست‌خورده. گاهی برحق بوده‌اند و گاهی باطل‌اندیش. برای فهم حقیقت باید از هیاهوهای زمانه فراتر رفت تا داوری نهایی زلال و بی‌شایبه باشد. آنگاه که منتقدی از روی غرض و جهالت به جنگ یک هنرمند می‌رود، موفق هم بشود باطل است و آنگاه که منتقدی با بینش و صداقت به اثری انتقاد کند، هرچند صدایش به جایی نرسد، حقیقت را نباخته است.
امروز وقت داوری داوری‌هاست. اکنون صدوچندسال از تولد پروین گذشته است و هفتاد و چندسال است که خاک سیهش بالین است. با فرازونشیب ایام و وزیدنِ خزانِ بر پیکر ادوار، منتقدان متقدم شعر پروین با آنهمه برگ‌وبر بر باد شدند اما آتش شعر پروین همچنان روشن است. دیگر کسی به آن اتهامات جز به طعن و طنز نمی‌نگرد. اما نقد گروه متاخر هنوز قابل بررسی است. چه از سوی چهره‌های مهم‌تری مثل عبدالحسین زرین‌کوب و حبیب یغمایی و استاد خودم و چه چهره‌های ژورنالیستی و کم‌اهمیت‌تر.
ایشان می‌گویند «شعر پروین زنانه نیست و شعر فروغ زنانه است»
برای تحلیل چنین وضعی باید از مسئلۀ زن‌بودن پرسش کنیم. چه چیزی اساس و اصالت زن است؟ یک شاعر زن باید به چه مولفه‌هایی روی بیاورد که گویای زنانگی شعرش باشد؟
وقتی انبوه نقدها را بررسی می‌کنیم می‌بینیم عموم اتهامات و انتقادات در چند حوزه خلاصه می‌شوند (که اکثرا هم در قیاس با شعر فروغ مورد توجه قرارمی‌گیرند):
گروهی با ابتنای بحث به شدت بیشتر احساسات در زنان نقد خود را شروع میکنند و از چیزی به نام «رقت زنانه» سخن می‌گویند. نقدی که از اساس راه به جایی نمی‌برد. درست است که وقتی در کل بخواهیم مردان و زنان را با هم مقایسه کنیم می‌بینیم زنان احساسات بیشتری دارند؛ اما در عالم شعر احساسات جزو ارکان اصلی است و زن و مرد ندارد. حتی فراوانی و افزونی احساس در شعر هم ربطی به زنانگی و مردانگی ندارد. اگر با این نگاه بخواهیم موضوع را بررسی کنیم لابد در مقایسۀ شاعری مثل فریدون مشیری با سیمین بهبهانی باید بگوییم فریدون نام یک زن است و سیمین نام یک مرد! (و از این‌رو ارزش شعری ایشان اندک است!) اتهاماتی که تاکنون به این دو شاعر اصابت نکرده است! از طرفی حتی اگر این فرض را هم قبول کنیم و بخواهیم سخنان آنان که «انتخاب قوالب کهن و فاخر» و همچنین «صلابت و استواری زبان شعری» پروین را نشانۀ احساس‌گریزبودن و مردبودن پروین می‌دانند را بررسی کنیم، باید نظر ایشان را به آنهمه شعر عاطفی پروین اعتصامی، مخصوصا آنها که در هم‌دردی با طبقات محروم و فقر و بی‌عدالتی شایع عصر پهلوی سروده‌شده‌اند جلب کنیم. مطلبی که از چشم هیچ شاعر و دانشمند ادبیات بی‌غرضی پنهان نمانده. چنانکه یکی از بانوان شاعر سرشناس روزگار متاخر یعنی سیمین بهبهانی در این‌باره نوشته است: «احساس و عاطفه در شعر پروین سخت قوی است و خواننده را در بعضی موارد به شدت منقلب میکند... »
گروهی دیگر به جای مطلق احساسات، نبود عشق و عاشقی را دال بر زنانه‌نبودن شعر پروین می‌دانند. انتقاد این گروه از گروه قبل معقول‌تر است، چون اصل گزاره مقدمه تاحدی درست است. عشق، در یکی از محدوده‌های رایج خودش، یعنی عشق جوانانه به جنس مخالف در شعر پروین خیلی پررنگ و جزو مضامین و معانی محوری نیست. اما آنچه باعث می‌شود نقد ایشان هم راه به جایی نبرد این است که عشق ارتباط و اختصاصی به عالم زنان و زنانگی ندارد. عشق یک مفهوم فراجنسیتی و انسانی است. نه بودنش و نه نبودنش ربطی به زنانگی و مردانگی در شعر ندارد.
گروه سوم -که شاید گروه هم نباشند و از افراد فراتر نروند- برای اثبات زنانه‌نبودن شعر پروین _با شگفتی هرچه تمام‌تر!_ سراغ واژگان و مفاهیمی انضمامی‌تر و کوچکتر از «احساس» و «عشق»، یعنی «غریزه» و «جنسیت» رفته‌اند. اینان می‌گویند در شعر پروین به اندازۀ شعر فروغ غریزۀ زنانگی وجود ندارد. بله، مقدمۀ سخن این افراد از مقدمۀ دو سخن قبل قطعی‌تر است (البته اگر ما معنایشان را درست فهمیده باشیم!) ولی نتیجه‌اش مضحک‌تر. اگر غریزه و ابراز جنسیت زنانه در شعر شاعری کم باشد ضعفی برای او نیست. غریزه نهایتا یک مفهوم حیوانی (دورتر از مفاهیم انسانی و خیلی دوراتر از مفاهیم مربوط به جهان و فکر زنان) است.
حالا وقت آن است که دوباره به اصل مطلب برگردیم. زن بودن یعنی چه؟ زنانگی در شعر چگونه آشکار می‌شود؟ چرا شعر پروین زنانه نیست به تعبیر آقایان منتقد؟ به خاطر عدم وجود احساس در شعر او؟ احساسات که گفتیم و گفته‌اند در شعر او فروان و شدید است؛ به خاطر عدم پررنگ‌بودن عشق و عاشقی زوج‌طلبانه در شعرش؟ این هم که گفتیم ربطی به زنانگی ندارد، عشق یک ویژگی انسانی است؛ به خاطر عدم ابراز غریزه و جنسیت؟ غریزه و جنسیت هم که گفتیم مفهومی حیوانی و سطحی است و ربطی به جهان و نگاه زنانه ندارد. پس چه؟ چرا شعر پروین _مخصوصا در مقایسه با شعر فروغ_ از سوی بعضی آقایان منتقد و البته خیلی مستظهر به منورالفکری متهم به زنانه‌نبودن می‌شود؟
اول این پرسش را پاسخ می‌گویم که جدال را به احسن وجه به پایان ببریم اما بعدش یک استدلال هم دارم:
با رد سه رویکرد اصلی منتقدان شعر پروین در اثبات زنانه نبودن شعر این بانوی شاعر، به نظرم اهتمام و تلاش ایشان برای چنین قیاس باطلی چیزی جز اصالت و حضور پررنگ «سنت» در شعر پروین اعتصامی نبوده و نیست. اکثریت قاطع این سه دسته منتقدان متاخر پروین از جرگۀ منورالفکران و تجددخواهانی بوده‌اند که نفی سنت و مبارزه با هرگونه حضور سنت در جهان امروز هدف، باور، مرام و گاه وظیفۀ مقرّر و ماموریت مستمر ایشان بوده است. پروین هم، که از جمله شاعرانی است که علی‌رغم نوآوری و تازگی در کار خویش، با شعرش پیوندی میان زیبایی‌های جهان سنتی و مخاطبان جهان نو به‌وجود آورده بود طبیعتا در چشم ایشان _و مخصوصا در مقایسه با فروغ که نسبت محکمی با عالم سنت نداشت_ محکوم و متهم بوده است. اما از آنجا که این اتهام برای هیچ داور و شاهدی محکمه‌پسند نیست؛ منتقدان مذکور! لاجرم وادار به جعل جرم برای متهم مظلوم قصۀ ما شده‌اند.
و اما استدلال: چنانکه گفتیم عشق زوج‌طلبانه و احساسات و... خاص زنان نیست. اما یکی از بارزترین مفاهیمی که خاص زنان و عالم زنانه است «عشق مادری» است. چیزی که خیلی از به ظاهر روشنفکرها اصلا نمی‌فهمندش و سال‌های متمادی زن‌بودن و مدرن‌بودن و پیشرفت و موفقیت و به اوج رسیدن یک زن را در مسیری برخلاف آن تفسیر و تبلیغ می‌کردند و میکنند. البته که این عشق و این بعد از زنانگی در شعر بانو فروغ فرخزاد بسیار کمرنگ است؛ اما خوانندۀ هوشمند شعر می‌داند فروغ فرخزاد در بعضی سطرها انگار آن را جستجو می‌کرده و به این حس عظیم زنانه رشک می‌برده است. فروغ در این سطرها نشان می‌دهد برخلاف خیلی از هوادارانش _که توامان مخالف پروین هم بودند_ اتفاقا اوج و موفقیت و زن‌بودن را در جای دیگری جستجو میکند و کمبود آن را در خود و زندگی خود احساس می‌کرده است. در زن روشنفکر عاشق‌پیشۀ مدرن و کافه‌نشین نه؛ در همان زن مادرِ سنتی و عفیف و معصوم:
«کدام قلّه کدام اوج؟ / مرا پناه دهید ای چراغ‌های مشوش! / ای خانه‌های روشن شکاک / که جامه‌های شسته در آغوش دودهای معطر / بر بام‌های آفتابیتان تاب می‌خورند / مرا پناه دهید ای زنان سادهٔ کامل! / که از ورای پوست، سر انگشت‌های نازکتان / مسیر جنبش کیف آور جنینی را / دنبال میکند / و در شکاف گریبانتان همیشه هوا / به بوی شیر تازه میآمیزد...»
برعکس در شعر پروین اعتصامی، علی‌رغم اینکه زندگی دشوار و کوتاهش به او اجازۀ مادرشدن نداد؛ این بعد لطیف و عمیق از زنانگی موج می‌زند. در حقیقت در شعر این شاعر عشق زوج‌خواهانه به نفع عشق مادری کنار رفته است و این کنار رفتن به هردلیلی که باشد ارزشمند است. چه از این جهت که شاید شاعر احساس می‌کرده وقتی اکثریت قاطع شعرا راوی و سرایندۀ آن عشق خط و خالی هستند من راوی و سرایندۀ عشقی دیگر باشم؛ چه از این جهت که شاعر جامعه و مخاطبان را محرم رازها و عاشقانه‌های شخصی خود نمی‌دانسته و آقایان منتقد را قابل ورود به حریم خصوصی‌اش؛ و چه از آن جهت که شاعر ترجیح داده به نفع جامعه و مردم از جهان فردی و شخصی خود سخنی به میان نیاورد. به قول زنده‌یاد اخوان ثالث: «از جمله دلایل عزیز و ارجمند بودن پروین اعتصامی مثلا همین است که این آزاده زن بزرگوار با آن همه شعر و سخن که دارد، در دیوانی با پنج‌هزار بیت فقط یک یا دوجاست که از خودش حرف زده و "منِ شخصی و خصوصی" او از پسِ پشت شعرش خود می‌نماید و جلوه میکند.»
پروین اعتصامی در شعرهای بسیاری سراغ کودکان، به ویژه کودکانی که مادر یا پدر خود را از دست دادهاند و یا در رنج و فقر زندگی میکنند رفته است و دست مهربانی بر سرشان کشیده است.
قطعه‌هایی با این مطلع‌ها که صراحتا سراغ کودکان مادر از دست داده یا پدرازدست داده رفته است:
«به سر خاک پدر، دخترکی / صورت و سینه بناخن میخست / که نه پیوند و نه مادر دارم / کاش روحم به پدر می‌پیوست... »
یا : « دی، کودکی به دامن مادر گریست زار / کز کودکان کوی، بمن کس نظر نداشت / طفلی، مرا ز پهلوی خود بیگناه راند / آن تیر طعنه، زخم کم از نیشتر نداشت/ اطفال را به صحبت من، از چه میل نیست / کودک مگر نبود، کسی کو پدر نداشت »
یا: « دختری خرد، شکایت سر کرد / که مرا حادثه بی مادر کرد / دیگری آمد و در خانه نشست / صحبت از رسم و ره دیگر کرد / موزهٔ سرخ مرا دور فکند / جامهٔ مادر من در بر کرد... »
یا: « دختری خرد، بمهمانی رفت / در صف دخترکی چند، خزید / آن یک افکند بر ابروی گره / وین یکی جامه بیکسوی کشید ...»
یا: « کودکی کوزه‌ای شکست و گریست / که مرا پای خانه رفتن نیست / چه کنم، اوستاد اگر پرسد /کوزهٔ آب ازوست، از من نیست ... روی مادر ندیده‌ام هرگز / چشم طفل یتیم، روشن نیست / کودکان گریه میکنند و مرا / فرصتی بهر گریه کردن نیست / دامن مادران خوش است، چه شد / که سر من بهیچ دامن نیست / خواندم از شوق، هر که را مادر / گفت با من، که مادر من نیست ...»
یا شعرهایی که عواطف مادری را در عالم حیوانات تصور و تخیل کرده است. مثل غزلی با این مطلع:
« گنجشک خرد گفت سحر با کبوتری / کآخر تو هم برون کن ازین آشیان سری...»
و یا شعر دیگری با این مطلع: « از ساحت پاک آشیانی / مرغی بپرید سوی گلزار... »
تا شعرهایی که پروین از زاویۀ سوم شخص به ستایش مادری پرداخته :
« اگر فلاطن و سقراط، بوده‌اند بزرگ / بزرگ بوده پرستار خردی ایشان / بگاهوارهٔ مادر، بکودکی بس خفت /سپس بمکتب حکمت، حکیم شد لقمان»
و همچنین شاهکارشعر عرفانی «لطف حق» که انگار سرودۀ خیال و خلاقیت و عرفان مولانا جلال الدین محمد بلخی است، اما نه یک مولانای مرد. بلکه روایت یک مولویِ زن از قصه‌های حضرت موسی و با یک زاویه دید زنانه. چه اینکه قصص پیامبران در اشعار پیشینیان از مناظر گوناگون و با روایات و الحان مختلف نقل و بازآفرینی شده. اما شاهکار پروین این است که برای اولین‌بار با روایتی زنانه و با تمرکز بر یک شخصیت زن سراغ چنین قصه‌هایی رفته است:
« مادر موسی، چو موسی را به نیل / در فکند، از گفتهٔ رب جلیل / خود ز ساحل کرد با حسرت نگاه / گفت کای فرزند خرد بیگناه /گر فراموشت کند لطف خدای /چون رهی زین کشتی بی ناخدای... »
با اینهمه احساسات شدید و جهان و نگاه و منظر دقیق مادرانه؛ دیگر کدام منتقد اهل مطالعه و دقتی می‌تواند بگوید شعر پروین زنانه نیست؟! با استناد به نکات، شواهد و استدلالی که در متن آمد، نگارنده معتقد است پروین اعتصامی در میان تمام بانوان شاعر تاریخ، _دست‌کم تا پیش از انقلاب_ زنانه‌ترین شعرها را سروده است و در این موضوع رقیبی ندارد. حالا اینکه بعضی آقایانِ فمینیست چه تصور و درخواستی از زن‌بودن دارند به خودشان مربوط است.
منتشر شده در روزنامه وطن امروز
دود شد
سوی آسمان‌ها رفت
ابر شد
جانب زمین برگشت
رعد شد
قطره‌قطره
باران شد
رود شد
دم‌به‌دم
فراوان شد
سیل شد
در کویر میهن ما
مثل آتش گرفت دامن ما
ما: همان مردمان غافل در
زندگی‌های پوچ یومیّه
ما: همان مردمان غافل از
آهِ دریاچهٔ ارومیّه
امسال تعدادی از دوستان طراح از من یک تک بیت خواستند به مناسبت هم‌زمانی ایام فاطمیه و چهل سالگی انقلاب. من در فرصت کمی که داشتم دوازده بیت نوشتم که انتخاب کنند. البته که جان و جنم بیت‌های من خیلی کمتر از هنر و توان نقش‌پردازی ایشان شد. آن دوازده بیت تمرین که با مضامین مربوط به حضرت زهرا (سلام الله علیها)، چهل سالگی انقلاب، حضرت مهدی (عج)، امام خمینی و شهیدان سروده‌شده‌اند، این‌هایند:
🔸در این چهل بهار شمیم تو جاری است
یاس علی! که دست خدایت شبانه کاشت
🔹ای باغبان پیر که در باغ خفته‌ای
چل‌ساله شد طراوت گل‌دانِ یاس تو
🔸از خون برادرانمان لاله دمید
تا باردگر یاس علی خم نشود
🔹رازی که در سربند یا زهراست را شاید
تنها شهیدانی که گمنامند می‌دانند
🔸چهل بهار پر از لاله آمدیم که باز
کبود، برگ‌وبرِ یاسِ مرتضی نشود
🔹این چهل‌سال، تو را پیش‌کش ای دخت رسول!
چلچراغی است که از داغ شهیدان داریم
🔸با اینهمه شهید، چهل‌سال آمدیم
این‌بار "کوچه" قاتلِ "زهرا" نمی‌شود
🔹چله پایان یافت کی ما را مجالِ ماندن است؟
مهدیا! بازآ که فصلِ سامری‌سوزاندن است
🔸ما چله‌نشینانِ غم فاطمه بودیم چهل سال
ای منتقم عصر، کنون نوبتِ برخاستنِ ماست
🔹چله پایان یافت، وقتِ انتقامِ مادر است
مهدیا! بازآ که فصلِ سامری‌سوزان رسید
🔸با رمز «یا زهرا»، چل‌سال جنگیدیم
هنگامِ پیروزی است، با رمز «یا مهدی»!
🔹چل‌سال گذشتند از این راه شهیدان
تا منتقم فاطمه از راه بیاید
راستی «نانی» تولید مهر97 است و چپی تولید دی 97. ولی زود قضاوت نکنید!
یک شکلات خوب چه شکلاتی است؟
به نظرم من شکلاتی است که هم خوش‌طعم باشد هم تا حدی آدم را بگیرد و سیرکند: حداقل برای یک عصرانه همراه با نوشیدنی گرم در زمستان.
خب، قیمتِ یک شکلات خارجی خوب چند است؟
🍫تابلرون صدگرمی 22هزارتومان،
🍫ریتر اسپرت 100گرمی 9500تومان،
🍫بونتی 50 گرمی 9هزارتومان،
🍫متروی 50 گرمی 8500تومان،
🍫اسنیکرز 50 گرمی 8هزارتومان،
🍫مارس 50 گرمی 8هزارتومان،
🍫کیت کت 40 گرمی 6هزارتومان
🍫رولو (نستله) 50 گرمی 6هزارتومان،
🍫هوبی 30گرمی 5500تومان،
البته این قیمت‌ها صددرصد دقیق نیستند و مثل خیلی از جنس‌های خارجی دیگر با وضع افتضاح اقتصادمان و نبود نظارت‌های جدی، هرجا به قیمتی متفاوت فروخته می‌شوند. ولی قدر مسلم این است که شما یک شکلات پنجاه گرمی خارجی تقریبا خوب زیر پنج هزارتومان نمی‌توانید بخورید. حالا کاری نداریم به کهنه و مانده بودن اکثر این شکلات‌ها و همچنین تقلبی‌بودن و اصل‌نبودنشان. (جدا از اینکه به نظر من -که در این زمینه مدتی تحقیق جدی کردم- کلا کیفیت شکلات‌های ایرانی به‌مراتب از شکلات‌های خارجی بهتر است. )
درحالیکه درمورد شکلات‌های ایرانی واقعا قضیه فرق میکند. شکلات خوب و حتی عالی ایرانی (جدا از تازگی و سلامت و...) خیلی‌خیلی ارزان‌تر از شکلات‌های خارجی است. به ویژه محصولات شیرین عسل و تا حدی شرکت‌هایی چون شونیز (داداش برادر)، شوکوپارس (مینو)، باراکا (رضوان شکلات) فرمند و... . . مثلا شکلات محبوب نانی 30گرمی‌اش 500تومان و 50گرمی‌اش هزارتومان است. یعنی بین یک پنجم تا یک دهم قیمت شکلات‌های خارجی. نانی‌های دیگر و گران‌تر (مغزدار و...) هم بیش از 2هزارتومان نیستند.
من فکر می‌کردم در این گرانی وحشتناک که همه کالاها اعم از داخلی و خارجی قیمت خودشان را افزایش دادند لابد قیمت نانی هم خیلی گران شده. بعد از مدت‌ها به یاد دوران جوانی رفتم چندتا از این 30گرمی‌ها خریدم و با تعجب دیدم 500تومان است (تولید مهر97). همه هم می‌دانیم نانی از آن شکلات‌هاست که هم خوش‌طعم است هم آدم را می‌گیرد. چندروز پیش رفتم یک جعبه نانی 500تومانی (تولید دی97) خریدم و بردم خانه. در خانه که جعبه را بازکردم دیدم سایزش کوچکتر از سایز قبلی است. خیلی ناراحت شدم. یکی از قبلی‌ها هنوز مانده بود. وزنشان را چک کردم دیدم هردو +-30گرم هستند. باورم نشد. خودم وزنشان کردم. نانی قدیمی 30گرم بود و نانی جدید 32گرم. یعنی شکلات‌ها واقعا هم‌وزن بودند. حالا فهمیدید چه اتفاقی افتاده؟
شرکت شیرین عسل در مواجهه با افزایش هزینه‌های تولید و گرانی‌های بی‌سابقه، به جای اینکه از کیفیت و کمیت محصول اصلی کم کند، از حجم بسته‌بندی کم کرده، که هم بتواند جلوی ضرر اقتصادی‌اش را بگیرد هم به مردمش کم‌فروشی نکرده باشد. آنهم در روزگاری که مدیریت فشل دولت ناتوان‌مندمان کاری کرده که خیلی‌ها برای کم‌فروشی و گران‌فروشی به خودشان «حق» می‌دهند.
آدم وقتی چنین شعورهایی را میبیند نباید به ایرانی‌بودن خودش افتخار کند؟
نشسته بی‌حال و عُنُق قهوه‌چی
براش نداره آسمون قشنگی
چاییِ زعفرون نداره رنگی
خیالش از زیاد و کم خالیه
تختِ کنار حوض هم خالیه
گم شده از تو سینیا قندونش
اون لبای شبانه‌روز خندونش
به چشمِ حوصله‌اش هوا برفیه
قُل‌قُلِ آبِ جوش، پرحرفیه
زنگ‌میزنن، نمیشنفه صدارو
نمیشنفه زنگ پیامکارو
خسته شده، دیگه نداره اصلا
حالِ جواب‌دادن به مشتی حسن
دلِ لیوانای حصیری خونه
تلخه شبیه قهوه، قهوه‌خونه
درنمیاد صدایی از قناری
نمیخونه رادیو افتخاری
سوارِ تختا نشدن مشتیا
به هم دیگه تکیه‌دادن پُشتیا
تعطیله قهوه‌خونه وقت ناهار
ترمز دستیو کشیده انگار
چه گردوخاکی چه آت و آشغالی
نشسته روی پردۀ نقالی
مایتابه چرک، استکانا نَشُسته
اینهمه بی‌نظمی آخه درسته؟
مغازه رو تعزیه کردی که چی؟
بگو چته؟! چه مرگته قهوه‌چی؟!
***
نشسته بی‌حال و عُنُق قوه‌چی
بدون قلیون و چُپُق، قهوه‌چی
براش تموم آسمون بی‌رنگه
حنای چای زعفرون بی‌رنگه
نگاش به دیواره و محو رویاست
دودوزنون، میونِ قابِ عکساست
دنبالِ یه جای قشنگ و نازه
امشب در شب شعر هرچه فریاد، در کنار استادانم و دوستانم شب خوبی داشتیم
این ترانه را هم به عنوان مرگ بر آمریکای امسالم نوشتم. هرچند هنوز از سواد به بیاض نرفته و جای کار دارد:
سرخارو کشتن زردارو کشتن
سیاهارو تیکه‌تیکه کردن
طبیعیه، چون بی‌رگ و رنگن
دشمنِ سرخ و سیاه و زردن
گفته بودن که شهر فرنگه
گفته بودن که خیلی قشنگه
اما نه شهره اینجا نه کشور
آمریکا انگار موزۀ جنگه
جنگ جهانی، جتنگ ویتنام
جنگ عراق، جنگ افغانستان
حمایت از حمله به فلسطین
به سوریه، به یمن، به ایران
با خودشون مشکلی نداریم
اونقدری که با نوکراشون
گرگاشونو ما بیرون کردیم
داغون کردن مارو خراشون!
خرایی که فایده‌ای نداره
یاسین بخونیم اگه براشون
عباشونو قم اگه بدوزن،
آمریکاییه لباس زیراشون
اینهمه بچه توی یمن مرد
نشد یکیشون دردش بگیره
اما میشه بحران جهانی،
وای اگه خاشق‌جیشون بمیره
گفتم قاشق؟ چی؟ یا که چنگال؟
اونی که وضعش خرابه ماییم
خائنا مثل قاشق و چنگال
اونی که توی بشقابه ماییم
گفتم قاشق؟ چی؟ یا که چنگال؟
فقط ببین تو، گرگای هارو
وقتی که خیلی گرسنه باشن
گاز میگیرن حتی قاشقارو!
با اینهمه داغ، با این همه آه
که روز و شب پشت سرشونه
نیازی به جنگ اتمی نیست
آمریکا روی آتشفشونه
رکورد جانی‌های جهان رو
زدن تو جرم و جنگ و جنایت
دیگه رسیدن به رتبه‌ای که
با خودشون میکنن رقابت
یه موزه پر از تفنگ و باروت
یه خونه روی آتشفشوناست
یه‌دونه کبریت اگه روشن شه
آمریکا در جا تو آسموناست
«اربعین»؛ یعنی می‌آیم تا که تو تنها نباشی
تشنه در کرب‌وبلا و کشته در صحرا نباشی
مو پریشان و پیاده، تشنه می‌آیم به جاده
اربعین، یعنی نباشم من اگر مولا نباشی
کاش بودم در شمارت، کاشکی بودم کنارت
تا چنین تنها میان خیل دشمن‌ها نباشی
کاش بودم تیغ و خنجر، یا نه، تنها یک سپر، آه...
تا که بی‌سر، تا که پرپر، ای گل زیبا نباشی
کاش بودم مشک آبی تا در آن باران آتش
اینچنین عطشان شهید ظهر عاشورا نباشی
***
ای دل واماندهٔ من، همره جاماندهٔ من
اربعین آمد نبینم که دمی شیدا نباشی
کاروان منزل به منزل، می‌رود بنگر به محمل
آه مجنون! آه مجنون! غافل از لیلا نباشی
جوهری از خون و از غم ای دل من کن فراهم
تا که صبح رست‌خیزان، باز بی‌امضا نباشی
اربعین یعنی بفهمی‌کربلای آخرین را
موسم لبیک‌گویی در صف دنیا نباشی
اربعین یعنی که ای دل، در نبرد حق و باطل
تو مبادا در رکاب مهدی زهرا نباشی
***
آخرین فرمان‌روای جاده‌های رفته در مه!
گرچه در چشم زمانه هیچگه پیدا نباشی
ای سوارِ بی‌قرارِ آخرین جنگِ هزاره!
اربعین یعنی می‌آیم تا که تو تنها نباشی
در ایام تشییع و تدفین پیکر آن پیرِ پارسا، مرحوم آیت‌الله حاج‌آقامرتضی تهرانی سرودم:
[1] ایشان شنبه سیام تیرماه در سفر زیارتی‌شان به مشهد مقدس از دنیا رفتند و چهارشنبه سوم مردادماه در کربلا دفن شدند
[2] عین وصیت ایشان به فرزند ارشدشان آقا عبدالعلی تهرانی است: «اگر امام حسین مرا پذیرفت پس از مرگ، در کربلا دفنم کنید»
[3] این گزارش تصویری را ببینید
این زخم است، شوخی نیست. این حق است، بلوا نیست
یک ایران در رنج است، خوزستان تنها نیست
خرمشهر بعد از جنگ خرمشهر آیا شد؟
خرمشهر تا امروز، خونین‌شهر آیا نیست؟
مسئولان از صبر و آرامش می‌گویند
ویلای مسئولان در اهواز اما نیست!
در چشم مسئولان یک ذره گردی...؟ نه!
یک لحظه دردی در بی‌دردان، دردا نیست
این زخم است، این حق است، این داد است، فریاد است
شایانِ این فریاد، انکار و حاشا نیست
معلوم است پنهانی دشمن هم می‌آید
از بس گرد و خاک است، که چیزی پیدا نیست
این مردم یک عمر است سرشار از اندوهند
شادی تنها سهمِ اقشارِ دارا نیست
چل سال است می‌جنگند با دشمن، با قحطی
این قحطی اما حیف چون دشمن میرا نیست
چل سال است که هستند بر عهدی که بستند
مانند این مردم در کل دنیا نیست
دردا گر در ذهن یک کودک، آینده...
دردا گر در خواب یک کودک، رویا نیست
دردا گر یک کودک وقتی که می‌گرید
همراهش در خانه، مادر نیست، بابا نیست
ایرانم! ایرانم! فرزندت را دریاب
تو هستی، تا هستی خوزستان تنها نیست
درختِ پیر، اگرچند، تا بهار نماند
هزار غنچه برآورد، درحصار نماند
قیام کرد برای اقامهٔ دیدار
به انتظار روان شد، در انتظار نماند
شکست سدّ زمستان، خمید قدّ خزان
که آبشارِ بهاران به شوره‌زار نماند
اگر دو جوی ز رفتار ماند و شد مرداب،
اگر دو رود مشوّش در این شمار نماند_
تمام وسعتِ صحرا ازآنِ آن دریاست
که موج‌موج روان شد، که برکنار نماند
چه‌غم اگر که رفیقان نیمه‌ره رفتند
خوشم که فاصله‌ای بین ما و یار نماند
دریغ نام خمینی، اگر از آن معنا
به غیر صورت و تصویر یادگار نماند
ابدنشان‌شده او را اگر ردای مرام
قبای نام همان به که ماندگار نماند
***
در این شب این شبِ مستورِ ترس و تاریکی
مرا امید به‌جز برق ذوالفقار نماند
به ذوالفقار رسیده است شعر و قافیه‌ای
برای دشمنِ مولا به جز فرار نماند
ماهِ شادی‌ست، روا نیست به ما غم برسد
میهمانی‌ست، نباید که به ماتم برسد
نکند جمع شود سفره و غافل باشیم
یا که از فیض سحرگاه، به ما کم برسد
جام از اینگونه چه خوب است پیاپی باشد
رزق از اینگونه چه خوب است منظّم برسد
عاشقان، مستِ حضورند، شب و روز اینجا
دوستان! مهلتی آخر! که به ما هم برسد!
آنقدر هست در این سفره ... اگر وقت کنیم
ممتنع نیست «رسیدن» ... اگر آدم برسد
زآن «بها»یی که سحرگاه منادی گوید
ای خدا کاش به ما فیضِ دمادم برسد
یک گنه‌کار نماند که نباشد دلشاد
وعدۀ رحمت حق، گر که به عالم برسد
نه شگفت است که خاموش کند آتش را
گر نسیمِ رمضانش به جهنم برسد...
***
آهی از سینۀ تاریک برآرم امشب
کاش تا خیمۀ خورشید، سوارم برسد
ماه توبه است، خدا! آینۀ حُرّم کن
تا که پیک رمضانم به محرّم برسد
حسن صنوبری
«چه کسانی برای فردوسی سینه چاک میکنند» و «چه کسانی باید برای فردوسی سینه چاک کنند» موضوع این یادداشت است.
بیایید فکر کنیم، جدا از ادبیاتی‌ها و شاعران؛ کدام قشرهای اجتماعی و قدرت‌های سیاسی برای فردوسی و شاهنامه‌اش سینه چاک کرده‌اند. از میان قدرت‌ها، دست‌گاه‌های شاهنشاهی و به ویژه رژیم پهلوی برای استحکام‌بخشیدن به فرهنگِ شاه‌محور و نیز ایجاد تقابل دربرابر قدرت و نفوذ اسلام‌گرایان سنگ شاهنامه را به سینه می‌زنند؛ تو گویی می‌خواستند به مردم بقبولانند هرکه نام شاهی بر خود گذاشت، ولو بی‌مایه‌ای چون محمدرضا پهلوی، لابد چیزی در حدود جمشید و طهمورث دیوبند و فریدون است. در آن دوران که فرهنگ ایران با سکان‌داری بهائیت و چهره‌های نزدیک به اسرائیل همراه بود، تلاش فراوانی به عمل آمد تا -با همه قدرت- پیوندهای دیرین بین ادبیات ایران و اندیشه اسلام و تشیع گسسته و انکار شود.
در میان اقشار هم، اقلیتی که سودای ایرانِ آرمانیِ موهومِ پیش از اسلام را دارند سنگ فردوسی را به سینه می‌زنند. قشری که شاید بیشتر با هدایت رژیم پهلوی به وجود آمد. چه‌بسا بسیاری از مسلمانان و متدینین غافل و کم‌اطلاع، در مواجهه با لافِ گروه نخست، گزاف ایشان را راست پنداشتند و جاهلانه به دشمنی و انکار فردوسی و شاهنامه پرداختند. پس از انقلاب هم اگر پایمردیِ و هوشیاری و حمایت شخصِ «سید علی خامنه‌ای» درمورد فردوسی از همان آغاز انقلاب نبود، این جهالت با شدت و حدت ادامه پیدا می‌کرد.
حال‌آنکه فردوسیِ خردمندِ شکوهمندِ مسلمان را چه به آن جماعت بیگانه‌پرست و دین‌ستیز؟
این موضوع که در تاریخ معاصر شاهد آن بودیم در قرون متمادی هم گریبان‌گیرِ ایرانیان بود. گروهی از دین‌ستیزان، سعی در تحریفِ حقایق شاهنامه و برداشتی گزینشی از آن داشتند و گروهی از ساده‌لوحانِ متدین این دعاوی را باور می‌کردند.
آثار بسیاری با انگیزه‌ی شیعی با تقلید و اقتباس از شاهنامه در تاریخ ادبیات فارسی سروده‌شده‌اند. از آن جمله است «شیعه‌نامه»، «خاوران‌نامه»، «رستم‌نامه» و «حمله حیدری» که در بعضی از این آثار طعنه و کنایهی سراینده را به فردوسی و شاهنامه شاهدیم، از جمله چنین سطرهایی در شیعه‌نامه: «به شهنامه‌خواندن مزن لاف تو» و همچنین بستر اصلی داستانِ خاوران‌نامه که قهرمانان اسلامی به جنگ قهرمانان ایرانی می‌رود. گوییا گروهی در آن‌روزگار حماسه‌آفرینی‌های قهرمانان اسطورهای و ایرانیِ شاهنامه را در برابر حماسه‌آفرینی‌های قهرمانان تاریخ اسلام عنوان می‌کرده‌اند و درمقابل شاعران مسلمان و شیعه به سرایش چنین آثاری دست زده‌اند که چنانکه گفته شد، با طعنه بر شاهنامه و قهرمانان ایرانی همراه بوده‌اند. در بعضی آثار دیگر نیز _شاید در واکنش به آثار قبلی_ اتفاقا سعی می‌شود بین این دوجهان آشتی برقرار شود، مثل «رستم‌نامه» که داستان منظوم اسلام آوردن «رستم» به دست «امام علی» (علیه السلام) است.
اما آنکه شاهنامه را به دقت و عنایت خوانده باشد مگر قهر و جنگی میبیند که به آشتی و صلحی بیاندیشد؟
باری، آنچه هر مسلمان، به خصوص هر مسلمانِ معتقد به ولایت امام علی (ع) باید بداند، دو چیز است، یکی ماجرای فردوسی با سلطان محمود غزنوی و ابیات «هجونامه» معروف است و دیگر ابیاتی که در خود شاهنامه آمده‌اند.
اول ماجرای محمود و هجونامه را بازمی‌گوییم: آنگاه که پس از سی سال رنج بسیار، فردوسی کار اثر عظیم و گرانسنگ خود یعنی شاهنامه را به پایان می‌برد و و در نهایت فقر و تنگسدتی با هزار امید آن را به دربار سلطان محمود غزنوی عرضه می‌دارد؛ محمود که هر شاعر حقیر مدح‌گویی از کنارش به دولت‌مندی رسیده بود و به شعردوستی و شاعرپروری خود فخر می‌کرد، به خاطر شیعه بودن فردوسی (و دلایل دیگری چون برتری دادن ایرانیان بر تورانیان در شاهنامه، و نیز سعایت بدخواهان و...) برای کار او ارزشی قائل نمی‌شود و بهایی کم و توهین‌آمیز برایش در نظر می‌گیرد. مهم‌ترین دلیل این امر هم جز شهرت فردوسی به تشیع، ابیاتی است که فردوسی در آغاز شاهنامه در ولایت امیرالمومنین علی (ع) سروده است و نیز آنچه از اندیشه‌های کلامیِ شیعی در شعر او جلوه‌گر بوده است. در مقابل فردوسی هم به خشم می‌آید و در واکنشی نمادین صله محمود را به آب‌میوه فروش! و دلاک حمام می‌دهد؛ داستان به گوش محمود می‌رسد و دستورِ قتل فردوسی را می‌دهد و فردوسی پس از سرودن هجوی تند و تیز علیه محمود گریزان می‌شود. (چه‌بسا اگر فردوسی نمی‌گریخت، با همین اتهام رافضی بودن، کارش چون حسنک وزیر بالا می‌گرفت!)
اهمیت و ارزشمندی تاریخی و ادبی هجونامه در این نکات است:
یکم: شاعر ارزش شعر و سخن و آزادگی را به رخ قدرت و سیاست و ثروت می‌کشد.
دوم: اعتقادات شیعی و اسلامی خود را بار دیگر با آزادگی و قاطعیت در این شعر اظهار میکند.
سوم: این شاید اولین و آخرین بار است که شاعری در زمان پادشاه مقتدر، خون‌ریز و بی‌رحمی چون محمود غزنوی (که همه شاعران زمانه مداح اویند) جرأت هجو و نکوهش او را پیدا میکند.
چهارم: شاعر با این هجو به جز حرمت شعر و حرمت شیعیان، حرمت ایرانی‌بودن و ایرانیان را نیز پاس می‌دارد.
پنجم: هجو با همه تندی و تیزی و تهورش، از ساحت ادب بیرون نمی‌شود و آنچنانکه شأن فردوسی است از الفاظ مبتذل و رکیک تهی است.
اصل قصه که در ابتدای این فصل و در یک پاراگراف برایتان گفتم در کتب تاریخی و ادبی مهم و نیز مقدمه‌های نسخ شاهنامه نقل شده‌اند. متون مهمی چون «مقدمه قدیم شاهنامه»، «تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی»، «مقدمهٔ شاهنامهٔ بایسنقری»، «تاریخ سیستان ابن اسفندیار»، «لباب الالباب عوفی»، «تذکره هفت اقلیم»، «مجمع الفصحاء» و... این داستان را نقل کرده‌اند که مهم‌ترینشان «چهار مقاله» یا «مجمع النوادر» جناب «نظامی عروضی سمرقندی» است. نظامی عروضی در بخشی از شرح ماوقع می‌نویسد:
«محمود با آن جماعت تدبیر کرد که فردوسی را چه دهیم؟ گفتند: پنجاه هزار درم. و این خود بسیار باشد، که او مردی رافضی است و معتزلی مذهب و این بیت بر اعتزال او دلیل کند که او گفت:
به بینندگان آفریننده را / نبینی مرنجان دو بیننده را
و بر رفض او بیت ها دلیل است:
حکیم این جهان را چو دریا نهاد / برانگیخته موج ازو تندباد ...»
«و سلطان محمود مردی متعصب بود، درو این تخلیط بگرفت و مسموع افتاد. در جمله بیست هزار درم به فردوسی رسید. به غایت رنجور شد و به گرمابه رفت. و برآمد، فقاعی آبجو بخورد و آن سیم میان حمامی و فقاعی قسم فرمود. سیاست محمود دانست. به شب از غزنین برفت و به هری به دکان اسماعیل وراق پدر ازرقی فرود آمد و شش ماه در خانه او متواری بود تا طالبان محمود به طوس رسیدند و بازگشتند. چون فردوسی ایمن شد از هری رو به طوس نهاد و شاهنامه بر گرفت و به طبرستان شد به نزدیک سپهبد شهریار که از آل باوند بود و در طبرستان پادشاه او بود و آن خاندانی است بزرگ. نسبت ایشان به یزدگرد شهریار پیوندد. پس محمود را هجا کرد در دیباچه بیتی صد و بر شهریار خواند و گفت: من این کتاب را از نام محمود با نام تو خواهم کردن، که این کتاب همه اخبار و آثار جدان تست. شهریار او را بنواخت و نیکویی‌‌ها فرمود و گفت با استاد: محمود را بر آن داشتند و کتاب ترا به شرطی عرضه نکردند و ترا تخلیط کردند و دیگر تو مردی شیعه‌ای و هر که تولی به خاندان پیامبر کند او را دنیاوی به هیچ کاری نرود که ایشان را خود نرفته است...»
«از آن جمله این شش بیت بماند :
مرا غمز کردند کان پر سخن / به مهر نبی و علی شد کهن
اگر مهرشان من حکایت کنم / چو محمود را صد حمایت کنم
پرستار زاده نیاید بکار / و گر چند باشد پدر شهریار
ازین در سخن چند رانم همی / چو دریا کرانه ندانم همی
به نیکی نبد شاه را دستگاه / و گرنه مرا بر نشاندی به گاه
چو اندر تبارش بزرگی نبود / ندانست نام بزرگان شنود...»[1]
البته که باید به نقل مورخان، شعر شاعران بزرگ گذشته را نیز در تایید سخن عروضی و اصل حکایت افزود. آنهم شاعران دانشمند، وارسته و بزرگی چون نظامی، عطار و جامی.
نظامی گنجوی، شاعر بزرگ سبک آذرباییجانی روایت نظامی دیگر (عروضی) را بارها در شعرهای خود تکرار میکند. در «خطاب زمین‌بوس» خردنامه با بیانی هنری و پوشیده خطاب به ناصرالدین می‌گوید:
ز کاس نظامی یکی طاس می
خوری هم به آیین کاوس کی
ستانی بدان طاس طوسی نواز
حق شاهنامه ز محمود باز
دو وارث شمار از دوکان کهن
تو را در سخا و مرا در سخن
به وامی که ناداده باشد نخست
حق وارث از وارث آید درست
در بهرام‌نامه (هفت پیکر) بیت معروف و زیبایی دارد:
نسبت عقربی است با قوسی
بخل محمود و بذل فردوسی
و در خسرو و شیرین با تصریح بیشتری می‌گوید:
گرت خواهیم کردن حق‌شناسی
نخواهی کردن آخر ناسپاسی
و گر با تو دم ناساز گیریم
چو فردوسی زمزدت باز گیریم
توانی مهر یخ بر زر نهادن
فقاعی را توانی سر گشادن
آوردن «فقاع گشودن» یعنی بازگویی دقیق روایت نظامی عروضی با رویکرد نشانه‌شناسانه.
عطار نیشابوری شاعر و عارف بزرگ در اسرارنامه حکایتی از مظلومیت فردوسی -با زدن اتهام گبری به او- می‌سراید و در پایان با بازگویی واژۀ «فقاع» می‌گوید:
خداوندا تو میدانی که عطار
همه توحید تو گوید در اشعار
ز نور تو شعاعی می‌نماید
چو فردوسی فقاعی می‌گشاید
چو فردوسی ببخشش رایگان تو
بفضل خود بفردوسش رسان تو
در شعر اگرچه موضوع ارتباط مستقیمی به محمود و هجونامه، ندارد، ولی شاعر به صرف استفاده هنرمندانه‌اش از اصطلاح «فقاع گشودن» در مورد فردوسی، متن عروضی را تایید میکند.
همچنین در بخشی از مصیبت‌نامه می‌گوید:
همچو فردوسی فقع خواهم گشاد
چون سنائی بی طمع خواهم گشاد
اما صریح‌ترین سخنِ عطار در این‌باب در الهی نامه است:
اگر محمود اخبار عجم را
بداد آن پیل و لشگر و آن درم را
اگر تو شعر آری، پیل واری
نیابی یک درم در روزگاری
چه کرد آن پیل وارش؟ کم نیرزید
بر شاعر فقاعی هم نیرزید
زهی همّت که شاعر داشت آنگاه
کنون بنگر که چون برگشت از راه
دیگر شاعر و عارف نامی که این حکایت را با تصریح نقل میکند «جامی» است که در قطعه‌ای می‌سراید:
خوش است قدرشناسی که چون خمیده سپهر
سهام حادثه را عاقبت کند قوسی
برفت شوکت محمود و در زمانه نماند
جز این فسانه که نشناخت قدر فردوسی!
می‌بینید که فردوسی با شعرهای شرافت‌مندانه خود _برای اولین‌بار در تاریخ ادبیات فارسی_ صفی از شاعران آزاده و موحد را مقابل پادشاهان ستمگر بی‌قدر پدید آورده است!
اما پژوهشگران معاصر درمقابل این روایت‌ها دو دسته شدند؛ بعضی چون نولدکه، فروزان‌فر، قزوینی، تقی زاده، صفا، ریاحی و خالقی مطلق هجونامه را تایید میکنند و برخی چون بهار، نفیسی، مینوی، شیرانی، دبیرسیاقی و مرتضوی اصل سرایش هجونامه و یا انتساب بیت‌های موجود به فردوسی را انکار میکنند. یعنی بعضی از افراد گروه دوم قبول دارند هجونامه‌ای بوده ولی قبول ندارند ابیات به جای مانده از آن هجونامه فردوسی باشد
فروزان‌فر در سخن و سخنوران، متن چهارمقاله را اساس سخنان خود قرار می‌دهد آنجا که می‌نویسد:
«و محمود را هجا گفت و بر اسپهبد بخواند. وی هجا را که صد بیت بود به صد هزار درهم خرید و از انتشارش بازداشت فردوسی به طوس برگشت و هیچ فایده از رنج سی ساله ندید و ناکام بماند»[2]
و دیگران هم به همین نحو. باری چه آنانکه هجونامه را قبول دارند و چه آنانکه هجونامه را قبول ندارند جملگی بر بی اعتنایی محمود به فردوسی به خاطر دلایلی مذهبی و قومی مقر و متفق‌اند. از دکتر ذبیح الله صفا که از مویدان هجونامه است و در کتاب «حماسه‌سرایی در ایران» خود می‌نویسد:
«علل دیگری نیز در باب نفرت محمود از فردوسی درمیان بود و در رأس یکی تشبع فردوسی است که بزعم محمود متعصب سنی مذهب در زمره بزرگترین جنایات بود و دیگر اظهار محبت شدید فردوسی است به ایران قدیم و پادشاهان بزرگ عجم که گویا محمود خود را از همه آنان فزونتر می شمرد»[3]
تا دکتر سعید نفیسی که با بررسی تحلیلی ابیات شعر در انتساب این هجونامه به فردوسی تردید میکند و اما در مقاله‌ای می‌نویسد:
«فردوسی طرفدار شعوبیه و به قریب احتمالات شیعه و به نزدیکترین حدس اسماعیلی بوده و از طرف دیگر می دانیم که محمود حنفی بسیار متعصب بوده. حنفی‌ها همیشه خشک‌ترین و قشری‌ترین و ظاهرپسندترین فرق مسلمانان بوده اند و در میان حنفی‌ها، اشعریان خشن‌ترین و خشک‌ترین و متعصب‌ترین فرقه را تشکیل می دادهاند و محمود اشعری بسیار متعصب بوده و محال است با کسی مانند فردوسی کمترین رابطه را بهم زده باشد چنانکه می دانیم درصدد آزار ابن سینا و ابو الریحان بیرونی که نه تنها بزرگترین دانشمندان زمان او بوده‌اند بلکه بزرگترین علمای اسلام به شمار می‌روند برآمده و هر دو را دنبال کرده و ایشان از دست او از این شهر به آن شهر می‌گریخته‌اند زیرا که اتفاقا ابن سینا و ابوالریحان هم اسمعیلی و هواخواه شعوبیه بوده‌اند...»[4]
تا منوچهر مرتضوی که با ضعیف‌ترین دلایل ابیات هجونامه را رد میکند و به طرز عجیبی به جانبداری از محمود غزنوی می‌پردازد، اما در بخشی از پژوهش خود اعتراف میکند:
«نمیتوان در اصل مطلب یعنی خشم فردوسی و سروده اشعاری در هجو محمود تردید کرد»[5]
حال به این بیاندیشیم که فردوسی، این سرایندۀ بزرگترین و برترین متن ادبی فارسی و ایرانی (و به نظر بسیاری: بزرگترین منظومه حماسی جهان) به خاطر ابراز و اظهار به محبت و ولایت علی‌ابن‌ابی‌طالب (ع) از تمام حقوق خویش محروم گشته و به رنج فقر و تحقیر و غربت و آزار و تعقیب گرفتار آمده اما بر سر اعتقاد خویش پایدار مانده است. از طرفی پس از مرگ هم از سوی هم‌کیشان و همراهان خویش شناخته نشده که هیچ، متهم هم شده است!
(به پیوست جستار، یکی از نسخ هجونامههای موجود را به تمامی نقل می‌کنیم که خواندنش بی‌فایده نخواهد بود)
باری، فرض کنیم، هجونامههای موجود همه دروغین‌اند؛ فرض کنیم اصلا هیچ هجونامه‌ای در کار نبوده (که فرضش دشوار است)، فرض کنیم اصلا محمود به خاطر شیعه بودن شاهنامه را تحقیر نکرده (که فرضش محال است)؛ همۀ این‌ها صورت مسئله را تغییر نخواهند داد، وقتی فردوسی در متن اثر اصلی خود یعنی شاهنامه، و در اوج دوران خفقان غزنوی که شیعه‌کشی، شیعه‌ستیزی، تکفیر و کشتار دیگراندیشان از عادات مستحسن زمانه بوده، به تشیع و پیروی از علی ابن ابی طالب اقرار و افتخار کرده است. جدا از ابیاتی که ناظر بر ذهنیت کلامی و اعتقادی شیعیان است (مثل همان بیت «به بینندگان آفریننده را / نبینی مرنجان دو بیننده را) فردوسی در آغاز منظومه خود، برخلاف سنت معمولِ شاعران سنی‌مذهبِ دربار، به هرکدام از خلفای سه‌گانه فقط یک بیت را اختصاص می‌دهد* و آنگاه در بیست بیت چنین می‌سراید**:
چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی
خدا وند امر و خداوند نهی
که من شهر علمم علیّم در است
درست این سخن قول پیغمبرست
گواهی دهم کاین سخنها ازاوست
تو گویی دو گوشم پرآواز اوست
منم بندهٔ اهل بیت نبی
ستایندهٔ خاکِ پای وصی
حکیم این جهان را چو دریا نهاد
برانگیخته موج ازو تندباد
چو هفتاد کشتی برو ساخته
همه بادبانها برافراخته
یکی پهن کشتی بسان عروس
بیاراسته همچو چشم خروس
محمد بدو اندرون با علی
همان اهل بیت نبی و ولی
خردمند کز دور دریا بدید
کرانه نه پیدا و بن ناپدید
بدانست کو موج خواهد زدن
کس از غرق بیرون نخواهد شدن
به دل گفت اگر با نبی و وصی
شوم غرقه، دارم دو یار وفی
همانا که باشد مرا دستگیر
خداوند تاج و لوا و سریر
خداوند جوی می و انگبین
همان چشمهٔ شیر و ماء معین
اگر چشم داری به دیگر سرای
به نزد نبی و علی گیر جای
گرت زین بد آید گناه منست
چنین است و این دین و راه منست
برین زادم و هم برین بگذرم
چنان دان که خاک پی حیدرم
دلت گر به راه خطا مایل است
تورا دشمن اندر جهان خود دل است
نباشد جز از بی‌پدر دشمنش
که یزدان به آتش بسوزد تنش
هر آنکس که در جانش بغض علیست
ازو زارتر در جهان زار کیست؟
(* : هنگام نگارش این جستار از پژوهش‌های اخیر خبر نداشتم که با دسترسی به نسخه‌های قدیمی شاهنامه معلوم شد آن یک بیت مدح خلفا هم الحاقی و غیرواقعی است. لذا در هیچ‌کدام از تصحیح‌های متاخر مثل تصحیح جلال خالقی مطلق یا مهری بهفر بیت مدح خلفا وجود ندارد و مشخص است که فردوسی جز پیامبر و امیرالمومنین کسی را مدح نکرده است.
** : جایی شنیدم که کسی گفت ابیات مدح امیرالمومنین در شاهنامه ابیات منسوب و غیرقابل استنادند. حرف‌های بی‌اساس اینچنینی همه‌جا شنیده می‌شوند. ابیات مدح امیرالمومنین با اندکی اختلاف در تمام نسخ معتبر شاهنامه و با همه تصحیح‌ها نقل شده‌اند. بنده برای این جستار چهار تصحیح مهم را بازنگری کردم: نسخه مسکو، نسخه ژول مول، نسخه متاخر جناب جلال خالقی مطلق (معتبرترین تصحیح) و نسخه تصحیح خانم مهری بهفر. شاید اندک اختلافی در بعضی بیت‌ها باشد، اما کلیات ابیات مدح حضرت امیر را همه نقل کرده‌اند. )
آیا ایرانیان، مسلمانان و به ویژه شیعیان قدر این گنجینۀ ارزشمند خویش را می‌دانند؟ یا آن را چون دیگر گنجینهها به رقبا وامی‌گذارند؟! آیا این آزاده‌مرد و شیعه راستین که در اوج غربت و مظلومیت و تنهایی، عشق و اعتقاد به خاندان اهل بیت را فریاد زده است، امروز از پس قرن‌ها و در زمان اقتدار و حکومت شیعیان، جای خود را در دل برادران و فرزندان خویش باز کرده است؟ آیا مدعیانِ فرهنگِ شیعی تا به حال برای یک‌بار از این‌منظر و با این دقت به فردوسی و شاهنامه‌ی او نگریسته بودند؟
منابع یادداشت
[1] چهارمقاله، ص 81 تا 84
[2] سخن و سخنوران ص 56
[3] حماسه‌سرایی در ایران، ص 198 و 199
[4] مقالات سعید نفیسی، ج 2، ص 75
بعد التحریر:
شاهدی دیگر بر تشیع فردوسی بیرون از شاهنامه
چنانکه می‌دانیم شاهنامه یگانه سروده حکیم ابوالقاسم فردوسی نیست. البته فردوسی چون سعدی و نظامی و مولوی نیست که جدا از منظومه‌ها و مجموعه‌هایش دیوان جامعی از او به یادگار مانده باشد، بلکه بیشتر شعرهای او به مرور زمان به همان دلایلی که می‌شود حدس زد از بین رفته‌اند؛ به جز اندکی شعر پراکنده. شاید کمتر از بیست شعر در منابع مختلف به فردوسی منتسب شده است. زنده‌یاد دکتر مجتبی مینوی در کتاب «فردوسی و شعر او» در مقاله‌ای به بررسی تمام اشعار مشکوک و منتسب به فردوسی بیرون از شاهنامه پرداخته‌اند. ایشان سرانجام در بخش‌های پایانی مقاله نوشته‌اند:
« همگی مورد شکّ و تردید است که از فردوسی باشد. آنچه هیچ شکّی در بطلان انتساب آن به فردوسی بنده ندارم سه قصیده است:
14- یکی بمطلع: اگر بری نجم زلف تابدار انگشت، دارای 19 و در بعضی مآخذ 23 بیت، منقول در عرفات و مجالس المؤمنین و در بعضی جنگ‌ها مثل سفینه‌ی منتخب الاشعار محمّد علی خان مبتلای مشهدی و در جنگی در کتابخانه‌ی اسعد افندی (12) و بعضی ابیات آن در آتشکده و مجمع الفصحا و غیره؛
15- دومی بمطلع: ای دل ار داری هوای جنّة المأوی بیا، دارای 43 بیت در منقبت علی‌بن‌ابی‌طالب، نقل از یک نسخه‌ی خطّی فارسی در کتابخانه‌ی گوتا؛
16- سومی قصیده‌ای بمطلع: شب گذشته که بود از نسیم باد بهار، دارای 54 بیت که إته آن را از «انتخاب صد و هفتاد شاعر فارسی» استنساخ شده‌ی سال 1042 نقل کرده است. »
چنانکه مشاهده کردید زنده‌یاد مینوی از آن شعرها فقط سه قصیده را قطعا از فردوسی دانسته‌اند. از این سه قصیده ذکر کرده‌اند که قصیده دوم در مدح امیرالمومنین است (و دریغ که متنش در دست نیست) اما وقتی قصیده نخست (که تنها شعری است که از این سه در دست است) را بخوانید متوجه می‌شوید آنهم در ستایش امیرمومنان علی است آنهم ستایشی شیعه‌وار و نه بر سبیل مذهب عامه. پس از سه شعر بیرون از شاهنامه دو شعر فردوسی مدح امام علی است، دیگر چه دلیلی می‌خواهد آدم عاقل؟!
آن قصیده را اینجا بخوانید: اگر بری به خم زلف تابدار انگشت
«ستارهای در حصار» عنوان گزیده اشعار روحانی شهید، جناب علامه «سید اسماعیل بلخی» شاعر مبارز و اندیشمند معاصر افغانستانی است. این کتاب که به انتخاب شاعر بوشهری حجه الاسلام محمدحسین انصارینژاد جمعآوری شده است به تازگی توسط انتشارات سپیدهباوران در 255صفحه منتشر و راهی بازار کتاب شده است. این مجموعه‌شعر در برگیرندهی هفتاد و هفت غزل، دو قصیده، سه مسمط و یک مثنوی از شاعر است.
یک
سید اسماعیل بلخی از سرآمدان و پیشتازان نهضت اسلامی در افغانستان بود که با سال‌ها مبارزه علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی الگوی بسیاری از مبارزان پس از خود از جمله عالم مجاهد و شهید مظلوم «آیت‌الله عبدالعلی مزاری» بوده است. وطنگرایی، آزادیخواهی، گرایش به وحدت ملی و وحدت دینی، علماندوزی، خردورزی، مبارزه با استبداد، عدم اعتماد و اتکاء به دشمن خارجی، درسگرفتن از آیین اهل بیت پیامبر، به ویژه حضرت سیدالشهدا (علیهم السلام) از جمله اندیشهها و آموزههای شهید بلخی بوده است؛ اندیشهها و آموزههایی که در شعرهای شورانگیز او نیز جلوه‌گر شده است. به همین خاطر است که بسیاری از شعرهای بلخی و روح کلی حاکم بر آنها ما را یاد شاعر، متفکر و مصلح بزرگ جهان اسلام «علامه اقبال لاهوری» میاندازد و تاثیرش بر این شاعر افغانستانی را آشکار میکند. سید اسماعیل بلخی نیز چون اقبال، دغدغه آگاهی و وحدت قشرهای مختلف مردم مسلمان و نیز حرکت به سوی یک جامعه متعالی و ظلمستیز را دارد.
چنانچه رسم روزگاران چنین است، این شاعر و دانشمند فرزانهی افغانستانی، همچون هممسلکان خود به خاطر عقیده و اندیشهی روشنگرش بارها رنج تبعید و جلای وطن را تحمل کرد و نزدیک به 15سال را در زندان گذراند. او در طی دوران زندگی و مبارزه خود با علمای مبارز دیگر بلاد اسلامی نیز دیدار، مکاتبه و گفتگو داشت که از آن جمله می‌توان به دیدار او با امام خمینی در نجف و دیدارش با امام موسی صدر در سوریه اشاره کرد. سید اسماعیل بلخی سرانجام در ۲۴ تیر ۱۳۴۷ توسط عوامل حکومت وقت افغانستان مسموم و به شهادت رسید.
دو
پیش از این شهید بلخی معاصر ما، تاریخ ادبیات فارسی، شاعر بزرگی را با نام «شهید بلخی» میشناسد که مربوط به سده سوم هجری و عنفوان شکلگیری شعر پارسی است؛ با این تفاوت که «شهید» نام کوچک آن شهید بلخی دوران کهن بود، اما برای شهید بلخی امروز، گویای روش و منش و چگونگی زندگی و مرگ شاعر است. از «ابوالحسن شهید بن حسین جهودانکی بلخی» شاعر سده سوم هجری تا علامهی شهید سید اسماعیل بلخی شاعر قرن بیستم میلادی؛ سرزمین بلخ، خراسان بزرگ و زبان پارسی راه بسیاری را پیموده است و عجبا که آنچه در این بین ثابت و لایتغیر مانده است رنج و اندوه و دشواری برای خردمندان و فرهیختگان جوامع است، چنانچه شهید بلخی اول گوید:
اگر غم را چو آتش دود بودی
جهان تاریک ماندی جاودانه
درین گیتی سراسر گر بگردی
خردمندی نیابی شادمانه
و شهید بلخی دوم:
زین جهانی که در آنیم به جز غم مطلب
عشرت عمر در این کلبهی ماتم مطلب
سه
از منظری عمیقتر، شعرها و سبک شعری شهید بلخی برای ما یادآور شعرها و سبک شعری «فرّخی یزدی» شاعر مشهور دوران مشروطه در ایران است. بلخی نیز همچون فرخی، غزلسراست، شعرش اجتماعی است و در پردازش غزل به حافظ نظر دارد. در شعر هر دو شاعر زیبایی‌شناسی ادبیات کهن پارسی و غزل حافظانه، با حضور بعضی از عناصر و واژگان امروزی و اصطلاحات مربوط به صنایع و دستاوردهای دوران مدرنیته همراه شده است، گاه طراوت آورده و گاه دستانداز شده. همچنین از هردو شاعر به خاطر روحیه ظلمستیزی و تجربهی ایام زندان حبسیههای زیبایی به یادگار مانده است. کمتر دوست‌دار شعری در ایران هست که این حبسیه فرخی که شاعر در آن به تجربه زندانیبودن می‌پردازد را نشنیده باشد:
سوگواران را مجال بازدید و دید نیست
بازگرد ای عید از زندان که ما را عید نیست...
بی‌گناهی گر به زندان مُرد با حال تباه
ظالم مظلوم‌کش هم تا ابد جاوید نیست...
وقتی به شعرهای شهید سید اسماعیل بلخی دقت کنیم می‌بینیم بسیاری از غزلهای او وقتی به سطرهای پایانی نزدیک می‌شوند بر ما معلوم میکنند که حبسیهاند و در زندان سروده شده‌اند، اما بعضی شعرها از ابتدا و صراحتا با موضوع زندان و روایت تجربهی زیستی زنداناند و یادآور حبسیه فرخی، از جمله یک قصیدهی بلند:
بس شگفت است به ما حالت زندان امشب
کنج تنهائی و سرمای زمستان امشب
جرم عشق وطن و حق طلبی یک ز هزار
می دهم شرح بر ملت افغان امشب ...
و یا غزل دیگرش با این مطلع:
قضا برید و قدر دوخت جامه از بر زندان...
از همین منظر حبسیههای این دو شاعر با یکدیگر و نیز با حبسیههای شاعران بزرگ زبان فارسی از جمله جناب «مسعود سعد سلمان» قابل مقایسه است و می‌تواند موضوع یک مقاله علمی مفصل و یا یک پایاننامه جمع و جور کارشناسی ارشد باشد. به خصوص مقایسه تطبیقی فرخی و بلخی به خاطر شباهتهای فراوان دیگری که بینشان وجود دارد ارزش علمی، تاریخی و فرهنگی فراوانی دارد. شاید دو تفاوت عمده بین شعر این دو شاعر، نخست غلبهداشتن روحیهی ایجابی، با نشاط و شورانگیز برای مبارزه در شعر بلخی بر شعرهای صرفا انتقادی، سلبی و گلایهمحور است و دوم تأکید پررنگی است که شهید بلخی بر خداباوری، ارزش‌های دینی و مکتب امام حسین (ع) دارد؛ نکتهای که در شعرهای هر دو شاعر با ردیف «آزادی» هم قابل توجه است. در شعر هردو شاعر «آزادی» در برابر «استبداد» قرار دارد اما در شعر فرخی قیام امام حسین نیز به عنوان الگوی آزادی و آزدگی مطرح می‌شود:
«آن زمان که بنهادم سر به پای آزادی
دست خود ز جان شستم از برای آزادی ...
در محیط طوفانزای ، ماهرانه در جنگ است
ناخدای استبداد با خدای آزادی... »
و
«قسم به عزت و قدر و مقام آزادی
که روحبخش جهان است نام آزادی»
سطرهای بالا از دو غزل از فرخی یزدی هستند و ابیات آغازین شعر آزادی شهید بلخی چنین است:
«در دشت عراق آمد چون رهبر آزادی
آزاد توان بردن ره در بر آزادی
با رمز تبسم فاش میگفت به هر گامی
امضای من از خون است بر دفتر آزادی
زور است گلوی من از خنجرت ای گردون!
بُرّم رگ استبداد با حنجر آزادی ...»
شگفتا که سرگذشت هردو شاعر هم مانند سبک شعریشان چونان یکدیگر است و با زندان، تبعید و قتلی مخفیانه توسط عوامل حکومت استبدادی بیگانه‌پرست همراه است. سرگذشتی که برای بسیاری از شاعران و متفکران آزاده توسط حکومتهای ذلتپذیر در جهان سوم رقم خورده است. به قول فرخی یزدی:
وای بر شهری که در آن مزد مردان درست
از حکومت، غیر حبس و کشتن و تبعید نیست
چهار
باری، جدا از ارزش‌های تاریخی، دینی و محتوایی؛ از منظر ساختاری هم ما در این کتاب با یک مجموعه غزل ارزشمند و نمونهای زیبا و قابل دفاع از شعر اجتماعی و شعر عرفانی مواجهیم. البته که انتخابهای خوب جناب محمدحسین انصارینژاد و پرهیز او از مطالعه سرسری و گزینش شعرهای سست، در این موضوع تاثیر بسیاری داشته است. همچنین باید تأکید کرد جدا از این انتخابهای خوب، نفس انتشار مجموعهشعری از این دانشمند شهید برای مخاطبان شعر امروز بسیار ارزشمند است. به نظر من «ستارهای در حصار» رونمایی و بازنمایی از گنجینهای است که سال‌ها زیر غبار فراموشی و تنبلی اهالی ادبیات در ایران پنهان بوده و امروز برای مخاطبان جدی شعر و به ویژه دوستداران غزل و شعر اجتماعی به‌طور خاصی حائز اهمیت و درخور ستایش است. این دو موضوع اموری هستند که باید بابت آنها از مولف کتاب تشکر کرد و اما دو نقدی که می‌توان بر کار گزینشگر گرفت، نخست: نبود مقدمهای علمی در ابتدای کتاب همراه با توضیح چگونگی انتخاب شعرها و ملاکهای گزینشگر، گزارش نسخه یا نسخه‌های موجود از مجموعه اشعار شاعر، توضیح درباره نسخه مرجع و ... که میتواست راهگشای کار پژوهشگران و مخاطبان ایرانی و امروزی شعر شهید باشد.
نقد دوم این است که کاش این گزینش با تصحیحی انتقادی -دست‌کم درمورد ابیات مشکلدار- همراه می‌شد. برای مثال یکی از شعرهای بسیار زیبای شهید در کتاب و در بعضی مجلات و صفحات اینترنتی چنین منتشر شده است:
ای بقعهی رسول به راه خدا شهید
گشتی تو در حمایت صدق و صفا شهید
این غزل خطاب با حضرت سید الشهدا (علیه السلام) دارد. اگر اندکی به معنای شعر دقت کنیم می‌بینیم واژهی «بقعه» به معنای «آرامگاه» نمی‌تواند در اینجا معنایی داشته باشد و مخل معنای اصلی بیت و شعر است. با دقتی بیشتر می‌توان فهمید به احتمال زیاد واژهی اصلی به کار رفته توسط شاعر در شعر، واژهی «بضعه» به معنای «جگرگوشه» و اصطلاحا «فرزند» بوده است و به خاطر اشتباه در نگارش چنین ضبط شده است (چنانچه در ادبیات دینی اصطلاحی با عنوان «بضعه الرسول» موجود است). در حالی که می‌شد و می‌شود در کنار گزینشگری شعرها، با کمک یکی از همان شاعران فرهیختهی افغانستانی که در مقدمه هم از آنها تشکر شده، این مشکل هم حل شود و کتابی بیمشکل در دسترس علاقهمندان قرار بگیرد.
امیدواریم این دو انتقاد پیشنهادگونه -یا پیشنهاد انتقادی!- برای چاپهای بعد مورد توجه قرار بگیرد.
پنج
و از شعرهای عاشقانه، عارفانه، اجتماعی و قلندرانه شهید بلخی، خواندن این غزلها را از دست ندهید!
از قلندرانههایش:
چند بر دوش تنفّس میکشی اثقال مرگ؟
زندگی را نام دیگر نیست جز حمّال مرگ!
از عاشقانههایش:
من ندانم عشق او را در کجا آموختم
آنقدر دانم که آموزش بجا آموختم...
طرّهاش از هر طرف بر ما سر تاراج داشت
معنی وحدت از آن زلف دوتا آموختم ...
از عارفانههایش:
ما روی تو را مصحف آیات شناسیم
ابروی تو را قبله‌ی حاجات شناسیم
هر ذره ز خاک سر کویت به تجلیست
این مستی ذرّات از آن ذات شناسیم...
از امام حسینیهایش:
ای کشتهای که نام تو مشکلگشا هنوز!
با قصّهی عجیب تو خلق آشنا هنوز...
از اجتماعیاتش:
پر فتنه شد تمام جهان، وا محمدا!
و از عدل و داد نیست نشان، وامحمدا!
معروف گشت منکر و منکر رواج یافت
زین آخرالزّمانه امان، وا محمدا!
و نیز این شعر که انگار زبان حال امروز جوامع مسلمان نیز هست:
چه ابتلاست که در هر بلاد می‌نگرم
نزاع مذهب و جنگ نژاد می‌نگرم
به نام صلح به اسباب جنگ می‌کوشند
ز بهر تفرقه در اتّحاد می‌نگرم...
به عیب خود نگشودیم چشم و هر کس را
به عیب جامعه در انتقاد می‌نگرم ...
یاعلیمدد
بهمن 1395
ارزشگذاری زیبایی‌شناختی در عالم شعر با عوالم دیگر هنر متفاوت است. فقط بحث علوّ اثر و شکوهش مطرح نیست. دل‌شکستگی یک معیار مهم است.
رمانتیسیسم اگر در دیگر هنرها یک خاصیت است و عارضی، در شعر (آنهم شعر فارسی) ذاتی است و عمومیت دارد. لذا در هردوران برای یافتن چهرۀ اصلی شعری با دو عینک و دو قضاوت به موضوع نگریسته شود. یکی شکوه و علو و عمق و پیچیدگی و ظرافت هنری، دیگری شدت عاطفه و صفا و صداقت و توان ابرازشان. با عینک اول، به نظر من بزرگترین شاعر عصر کهن فردوسی است و پس از او امثال حافظ و نظامی و... با عینک دوم برترین شاعر باباطاهر است و شاید پس از او امثال مولوی. با عینک نخست بزرگترین شاعر عصر نو اخوان ثالث است و در پی او شاعرانی چون علی معلم دامغانی؛ با عینک دوم برترین شاعر این عصر شهریار است و در مراتب پایین تر سپهری و فرخزاد و... نیما هم که همیشه وسط می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ایستد. امین‌پور و شفیعی و خیلی‌های دیگر هم مثل نیما وسط هستند. البته همۀ شاعران هم رمانتیک هستند هم اهتمام به شکوه دارند، ولی دو نحله اول در یکی از ویژگی‌ها شدت دارند.
شهریار توانست چهرۀ اسطورهای «شاعر عاشق» را که پیش از او در مفاهیم و انتزاعات و خیالات جستجو می‌شد، با وجود خود بازنمایی و تصویر و تجسم کند. این است مقام بی‌بدیل و عظیمش در شعر امروز.
«پروین اعتصامی» شاعری بود که هم در نبوغ هم در ستمدیده‌بودن در میان شاعران روزگار خود کم‌نظیر بود.
نوآوری‌های مبتنی بر سنت شعر فارسی او، باعث شد در روزگار خود به سرعت موردتوجه عام و خاص قرار بگیرد. شعر او در میان مردم کوچه و بازار زمزمه می‌شد و بزرگترین شاعر روزگار یعنی محمد تقی بهار، او را ستایش می‌کرد. با این‌حال او هم در زندگی خانوادگی هم در زندگی ادبی رنج‌های بسیاری کشید. زندگی خانوادگی‌اش به خودش مربوط است! اما زندگی ادبی‌اش را نمی‌شود نادیده گرفت. نمی‌شود فراموش کرد نادان‌هایی را که از شدت تحجر و کوته‌فکری در زمان او می‌گفتند این شعرها نمی‌تواند کار #یک_زن باشد؛ می‌گفتند حتما پروین شعرهایش را از یک شاعر مرد سرقت کرده است! و نمی‌شود فراموش کرد نادان‌هایی را که با ادعای روشنفکری در زمان ما می‌گفتند این شعرها شعرهای #یک_زن نیست و پروین در شعرش زنانگی ندارد! گو اینکه زنانگی -آنهم در آن روزگار- حتما باید با ارزش‌های فمینیستی‌ای که امروز فهمیده می‌شود، سنجیده شود و آنهمه احساس لطیف و مادرانه که در شعر پروین موج می‌زند ربطی به زنانگی ندارد ...
بگذریم.
شاید بتوان گفت در میان تمام شعرهایی که شاعران پیشاپیش برای سنگ مزار و درگذشت خویش سروده‌اند، شعری که پروین اعتصامی سروده است بی‌نظیر است. این شعر از معدود شعرهایی است که با اولین خواندن‌ها در نوجوانی و بی تلاش و کوششی از بر شدم، بس که سلیس و روان است. در سالروز درگذشت این شاعر ارجمند ایرانی، خواندن این قطعه‌غزل که بر مزار او -در حرم حضرت معصومه (س)- نیز نقش بسته است، لطفی دیگر دارد:
اینکه خاک سیهش بالین است
اختر چرخ ادب پروین است
گر چه جز تلخی از ایام ندید
هر چه خواهی سخنش شیرین است
صاحب آنهمه گفتار امروز
سائل فاتحه و یاسین است
دوستان به که ز وی یاد کنند
دل بی دوست دلی غمگین است
خاک در دیده بسی جان‌فرساست
سنگ بر سینه بسی سنگین است
بیند این بستر و عبرت گیرد
هر که را چشم حقیقت‌بین است
هر که باشی و زهر جا برسی
آخرین منزل هستی این است
آدمی هر چه توانگر باشد
چو بدین نقطه رسد مسکین است
اندر آنجا که قضا حمله کند
چاره، تسلیم و ادب، تمکین است
زادن و کشتن و پنهان‌کردن
دهر را رسم و ره دیرین است
خرم آن کس که در این محنت‌گاه
خاطری را سبب تسکین است
برای آیتِ حق و حقیقت، شیخ شریعت و طریقت
حضرت «محی‌الدین حائری شیرازی»
که فقدانش را جبرانی نیست
ای ستون دین محکم از تو و نماز تو
رفتی و به خود لرزید خاک -جانماز تو-
چشمۀ قنوتِ تو، هست با سحر همراه
در سکوتِ شب جاری‌ست راز تو، نیاز تو
بود بس تماشایی، جمع این دو زیبایی:
روی دل‌پذیر تو، صوتِ دل‌نواز تو
نکته بودی آنک نغز، مغز بودی، آری مغز
در میان هم‌قشران، «عقل» امتیاز تو
شیخ و عالِم و عامی، جمله مستِ خودکامی
کی کنم قیاسی با جانِ پاکباز تو
کی تو را کشید به بند، فتنۀ زن و فرزند؟
زان‌طرف خدایت چون، میکشیده ناز تو
فهمِ آسمان‌جانی، نیست حدّ حیوانی
خوب شد زمانه نبرد پی به رمز و راز تو
نیست جانِ مهرآیین، نذر خاک، محی‌الدین!
رو، اگرچه سوخت مرا، هجرِ جان‌گداز تو
ای وداعِ ناباور، کاش این دم آخر
می‌شدی که بفرستم جان به پیشواز تو
بی‌نصیبم از فردا، من در این شبِ یلدا
میهمانِ خورشید است چشم‌های باز تو
آیتِ سرافرازی، حائریِ شیرازی
سرنگون نشد در خاک، روحِ سرفراز تو
30آذر 1396 - حسن صنوبری
این نسخه اولیه شعری است که آقای دکتر میثم مطیعی در ایام روز دختر اجرا کردند (فایل صوتی). البته فقط دوتا از تغییرهای مورد نظر جناب مطیعی به دلم نبود که در این نسخه به صورت اولیه حضور دارند. و شاید آن تغییرها برای اجرای ایشان واقعا لازم بودند، ولی برای متن و انتشار در صفحه خودم به نظرم نیازی نیست.
نکند مومنان حراج کنند عاقبت آبروی ایمان را
نکند در من و تو می‌بینند، دیگران چهره مسلمان را
ظاهر ما نه باطنِ دین است، دین رها زین نقاب ننگین است
ای‌بسا ادعای دین‌داری که برانگیخت خشم رحمان را
ای بسا بی‌خبر ز عالم روح، که به یک جامه گشت روحانی
ای بسا قاری کتاب الله، که نفهمیده است قرآن را
صدق پیش آر، چون که میدانی «گر تو قرآن بدین نمط خوانی
ببری رونق مسلمانی»[1]، مبر از یاد پند پیران را
اولین درس مصطفی ما را، نه نماز و جهاد، اخلاق است[2]
پیش از دکترای دین باید، طی کنیم اول دبستان را
دین اگر از ریا نپالاییم، نزد خلق و خدای، رسواییم
گرکه عصیان کنند اهل نفاق، اهل ایمان دهند تاوان را[3]
وای اگر پیش از امتحان خدا، نشویم از عیوب خویش جدا
قایقِ موریانه‌خورده ما، چه کند چاره روز طوفان را
وای اگر از سر دغل‌کاری، ببریم آبروی دین‌داری
پر ز دکّان کنیم دنیا را، وز ریا و ریال دکّان را
جای اینقدر ادعای گزاف؛ شیعه واقعی اگر باشیم
پله‌پله بریم سوی خدا زمره از خدا گریزان را[4]
***
ای درختِ بلندِ پاک نظر! دخترِ مومنِ خداباور!
در غرورِ بهار، یادآور، پیش‌رو فصل برگ‌ریزان را
دختر پاکزادِ ایرانی! در دل قصه‌های قرآنی
دختران شعیب را یادآر[5]، یاد کن
یاد، دخت عمران[6]
را
تویی از آن گروه یاریگر؟ یا از آنان که دشمنی کردند؟
موسی و عیسی و محمد را، یونس و یوشع و سلیمان را؟
این‌زمان لشگرش زیاد شده، دستک و دفترش زیاد شده
نیست اندک، فرشتۀ معصوم! مکن افزون سپاهِ شیطان را
چادرِ فاطمه است این، هش‌دار، پاسدار جلالتش باشی
هان! مبادا که بازی انگاری پرچم غیرت شهیدان را
خفته در خون و خاک چشمانی‌ست که به ما خیره‌مانده‌اند هنوز
هان! مبادا بریم از خاطر، همت و باکری و چمران را
ای‌بسا چادری که می‌پوشد ننگ‌ها را و رنگ‌ها را نه
ای‌بسا روسری که می‌بندد تهمتی تازه دین و ایمان را
آخرین یادگاری زهراست، و لباس فرشته‌های خداست
یا مینداز روی سر چادر، یا نگهدار حرمت آن را
نیست در صفحۀ دل عاشق، جز گل روی دوست تصویری
خودنمایی و خودپرستی نیست سالک راه عشق و عرفان را
چه حقیقت چه در مجازی تو، پاکی خویش را نبازی تو
این تو هستی تویی که می‌سازی چهرۀ دختران ایران را
در مجال مجاز افزون‌تر آبروی حیا و تقوا باش
ای خوشا آنکه پاس می‌دارد حرمت خلوت و خیابان را
یادکن در کتاب یوسف را، که به هرخلوتی خدا را دید
اینچنین یاد میکنند به حُسن پاکباز دیار کنعان را
[1] . تضمین شعر از گلستان سعدی: گر تو قرآن بدین نمط خوانی ببری رونق مسلمانی
[2] . رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ ص بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ. من مبعوث برسالت شدم تا سطح اخلاق را بالا برم. (بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج16، ص: 210)
[3] . امیرالمومنین علیه السلام: فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یَلْعَنِ الْقَرْنَ الْمَاضِیَ بَیْنَ أَیْدِیکُمْ إِلَّا لِتَرْکِهِمُ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَلَعَنَ اللَّهُ السُّفَهَاءَ لِرُکُوبِ الْمَعَاصِی وَ الْحُکَمَاءَ لِتَرْکِ التَّنَاهِی. خداى سبحان، مردم روزگاران گذشته را از رحمت خود دور نساخت مگر براى ترک امر به معروف، و نهى از منکر. پس خدا، بىخردان را براى نافرمانى، و خردمندان را براى ترک باز داشتن دیگران از گناه، لعنت کرد. (بحار الأنوار علامه مجلسی، ج97، ص: 90.)
[4] قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع کُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُمْ لِیَرَوْا مِنْکُمُ الِاجْتِهَادَ وَ الصِّدْقَ وَ الْوَرَع. ابن ابى یعفور گوید: امام صادق علیه السّلام به من فرمود: مردم را به غیر از زبانتان دعوت به دین کنید، تا سعى و کوشش و درستى و پرهیزگارى و خویشتن دارى را از شما مشاهده کنند. (بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ۶۷، ص ۳۰۹.)
[5] . سوره قصص آیه 25: فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشی عَلَى اسْتِحْیاء. و یکى از آن دو (دختران شعیب) به سراغ او آمد در حالى که با شرم، قدم برمىداشت.
[6] . سوره مریم آیه 16: وَ
اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مَرْیَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَکاناً
شَرْقِیًّا. و در این کتاب (آسمانى)، مریم را یاد کن، آن هنگام که از خانوادهاش جدا
شد، و در ناحیه شرقى (بیت المقدس) قرار گرفت.
سوره تحریم آیه 12: وَ مَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها
فَنَفَخْنا فِیهِ مِنْ رُوحِنا. و (نیز) مریم دختر عمران را که پاکدامن بود و ما از
روح خویش در آن دمیدیم.
یادداشتی به بهانه کتاب باغ وحش، سروده خانم افسانه غیاثوند
انتشار اولیه در روزنامه صبح نو
یک
نگاهداری حیوانات، نه برای اموری سواری و باری، که برای امور بزمی و رزمی مربوط به گذشته‌های دور و تمدن‌های کهنی چون مصر، یونان و روم است. اما افتخار تأسیس نخستین باغ وحش به معنای امروزیاش که مجموعه‌ای از حیوانات را محض تفریح انسانها فراهم آورند، به بند کشند و به تماشا بگذارند از آن پادشاهی انگلستان است. «باغ وحش لندن» یا «باغ وحش نائب السلطنه» نخستینبار در ۱۸۲۸ به بهانه امور علمی برپاشد، اما نهایتا در سال ۱۸۴۷ به معرض عموم درآمد و تبدیل به یک مرکز تجاری و تفریحی پردرآمد برای بریتانیا شد.
مانند خیلی از امور دیگر آشنایی ایرانیان با این پدیده مرهون سفرهای درمانی و سیاحتی پادشاهان بیمار قاجار بود. ناصرالدین شاه قاجار به تبع دیگر علایقش به غرب، دستور تاسیس نخستین باغ وحش ایران را با عنوان «مجمع الوحوش ناصری» در تهران صادر کرد و از آن پس یکی دیگر از صنایع مترقی و دستاوردهای نوین انگلیسی به سرزمین ما صادر شد. چنانچه فوتبال هم در پایان دوره قاجار از انگلستان به کشور ما آمد. باغ وحش هم مانند خیلی چیزهای دیگر بیتحقیق و تامل و تفقه و صرفا به خاطر پیروی از غرب در سرزمین ما رونق گرفت. هرچند ما در پیروی از این پدیدهی مترقیT تمام و کمال از الگوهای خود در غرب وحشی پیروی نکردیم. اروپاییها و آمریکاییها تقریبا همزمان با تاسیس باغ وحش‌های حیوانی، اقدام به تاسیس «باغ وحش انسانی» کردند. جایی درست شبیه باغ وحش حیوانی، با این تفاوت که در آن به جای شیر و پلنگ و میمون و شامپانزه؛ انسان نمایش داده می‌شد. سیاهپوستها، سرخپوستها، زالها، قدکوتاهها، قدبلندها، گوژپشتها، بومیها، لک و پیسیها، مبتلایان به بیماریهای خاص و کلا چهره‌های متفاوت، ساکنان این باغ وحش‌های انسانی شدند تا برای ساعاتی انسان غربی را سرگرم کنند. «سارا بارتمن» در بریتانیا و «اوتا بنگا» در آمریکا، فقط دو مورد معروف از نابودی اخلاق انسانی در غرب است که به جز تضییع حقوق، به مرگ هر دو نفر در جوانی منجر می‌شود.
دو
کسی که امروز به باغ وحش می‌رود یا کسی که حیوانی را در بند میکند، اگر فکر نکند، اتفاقی برایش نمیافتد؛ اما اگر بیاندیشد با پرسشهایی درباب آزادی، عدالت و حقوق مواجه می‌شود. غرض از نگارش این یادداشت و بیان این سخنان این نیست که هرگونه نگاهداری حیوان و باغ وحش محکوم است، غرض طرح مسئله است و پرسش از اینکه آیا هیچ از منظر اخلاق و دین به این موضوع اندیشیدهایم؟
آنچه مسلم است این است که نیکی، ترحم و قائل شدن حقوق برای حیوانات در آیینهای کهن ایرانی و به ویژه در تعالیم اسلامی حضوری پررنگ دارد. چند روایت از پیامبر اسلام درباب حیوانات:
* چارپایان سالم را سوار شوید و آنها را سالم نگه دارید و آنها را کرسى خطابه و صحبتهاى خود در کوچه ها و بازارها نکنید؛ زیرا بسا مرکوبى که از سوارش بهتر و بیشتر از او به یاد خداوند تبارک و تعالى باشد.
* به صورت حیوانات نزنید؛ زیرا آنها حمد و تسبیح خدا مى گویند.
* پیامبر اسلام، وقتى ماده شترى را دید که زانویش بسته شده و بارش همچنان بر پشت اوست ـ فرمود : صاحب او کجاست ؟ به او بگویید خودش را براى شکایت این شتر در قیامت آماده کند .
* آیا درباره این بى زبانى که خداوند در اختیار تو گذاشته است، از خدا نمى ترسى؟! او از درد و رنجى که به وى مى رسانى نزد من شکایت کرد .
سه
سال گذشته در چنین روزهایی بود که مجموعهشعری با عنوان «باغ وحش» سروده یکی از شاعران نوگرای امروز یعنی خانم «افسانه غیاثوند» منتشر شد. به جز یک شعر که نیماییست، همه اشعار در قالب سپید و منثور هستند، قالبی که خیلی دوستش ندارم، اما اهمیت موضوع کتاب و نگاه نویسنده مجبورم میکند درباره‌اش بنویسم.
شاید کمی دیر، اما بالاخره با این کتاب، شعر به طور جدی وارد موضوع حقوق حیوانات شد. شعر فارسی در بسیاری از ادوار خود همواره پاسدار شرافت و اخلاق و دین بوده است. موضوع قائل شدن حقوق برای حیوانات هم یکی از موضوعات و ارزش‌های اخلاقی و دینی نزد ایرانیان و مسلمانان است. از همین رو به تبع روایات و احادیث اسلامی و فرمایش معصومان (علیهم السلام) این موضوع حتی در شعر کهن فارسی هم حضور دارد. چنانچه نمونه اعلا و مشهورش از فردوسی و سعدی را همه در خاطر دارند: «میازار موری که دانهکش است / که جان دارد و جان شیرین خوش است». باری، پدیدهی «باغ وحش» پدیدهای مدرن و متفاوت با آزاردادنهای دوران کهن است. این پدیده و پدیدههای مشابهش به عنوان یک آسیب شناخته نمیشوند، بلکه به عنوان یک تفریح سالم و نشانهای از تمدن و مدنیت سرزمینها هستند. این است که باید شعر، ولو به عنوان یک پرسشگر و یک تذکر دهنده به طور جداگانه و خاص در این موضوع وارد شود. قطعا در چنین موضوعی فقه اسلامی هم باید وارد شود و بر اساس آیات و روایات مستند پژوهش کند. شاید هم این مهم انجام شده و من خبر ندارم.
برای من بدیهی است که در چارچوب قوانین خداوند، انسان می‌تواند برای ادامه زندگی از حیوانها بهره بگیرد. این چیزی است که خدا برای او قرار داده است. حتی اینکه تماشای حیوانات زیبا هم از نعمتهای خدا به انسان است. اما در اینکه این بهرهمندی تا چه حد است و آیا می‌توان برای تفریح و تماشا حق آزادی و زندگی طبیعی را از حیوانات تضییع کرد باید اندیشید. آیا اجازه داریم برای سرگرمی حیوانی را از سرزمینش به قفسی که عمرش را میکاهد و طبیعتش را نابود میکند تبعید کنیم؟ آیا اجازه داریم برای زیبایی خانه یا لباس خود، کلاه از سر گوزن و پالتو از تن روباه برباییم؟
«باغ وحش» به همین مسائل اندیشیده است و به خصوص سراغ مفهوم بلند «آزادی» رفته است. مفهومی که ارتباط مستقیمی با ذات انسانیت دارد. مفهومی که بیش از تمام ارزش‌های دیگر توسط انسانها، به ویژه انسانهای غربی و انسانهای مدعی تمدن تبلیغ می‌شود. و جالب اینکه این ارزش توسط خود این جماعت چه در مورد انسانش و چه در مورد حیوانش زیرپاگذاشته می‌شود. شاید در روزگاری که جان انسانها از حیوانها کمارزشتر شده؛ در روزگاری که زیادهخواهان و برتریجویان انسانهای بیگناه را در سراسر جهان به ویژه آسیا، آفریقا و خاورمیانه پستتر از حیوانها به قتل میرسانند، پرسش از حقوق حیوانها عجیب و کم ارزش به نظر بیاید. اما باید توجه داشت این توحّشهای هولناک و مانورهای عظیم تجاوز به حقوق دیگران، از توحّشها و تجاوزهای کوچک آغاز شده. همان انسان، تفکر، اندیشه و حرصی که نخستین باغ وحش حیوانی را بنا نهاد، نخستین باغ وحش انسانی را نیز بنا کرد.
باری به نظرم شاعر کتاب، از پس میلههای فلزی باغ وحش فقط به حقوق حیوانات نمی‌نگرد و سعی کرده به کلیت مفهوم آزادی نیز بیاندیشد. آزادی چیزی است که تا وقتی در آن هستیم نمیبینیمش. کتاب باغ وحش به ما میآموزد میتوانیم با تماشای آزادی نداشتهی حیوانات در باغ وحش بیشتر آزادی را بفهمیم و بشناسیم و از آن دم بزنیم. چه اینکه حیوانات در آفرینش شبیهترین موجودات به انسانها هستند و آزادی فصل مشترکشان است.
حرکت فرهنگی درخشانی خواهد بود که در ایام پربازدید باغ وحشها در بهار و تابستان، خود متصدیان باغ وحش، و یا سازمان محیط زیست و یا شهرداری، این کتاب را به بازدیدکنندگان معرفی کنند یا هدیه بدهند.
چند شعر از این کتاب:
«کابوس»
پایان قصه بود
تمام حیوانات رفته بودند
تنها باغ وحش مانده بود
و حصاری که هرقدر میگریخت
هنوز
گورخری بود
«وصیتنامه یک نهنگ»
در نزدیکترین برکه غرقم کنید
یکی از همین روزها که خواهم مرد
نمیگویم سواحل سرشار از گوشماهیها و صدفها
نمیگویم آب‌های آزاد جهان
در نزدیکترین برکه...
و شعری که مرا یاد همان موضوع باغ وحش انسانی می‌انداخت:
«اشتراک نژادی»
در جهان آدمها
از تبعیض خبری نیست
و به حال یک سیاهپوست فرقی نمی‌کند
که گوریل باشد
یا انسانی
در هرصورت او را حیوان صدا میکنند
در هرصورت
نباید آزاد بماند
ده کتاب شعری که ( فارغ از تازه‌های نمایشگاه کتاب ) جسارت کرده و به همه گرامیان پیشنهاد می‌دهم
برای اولین سالگرد رفتن دایی حسن (شهید حاج حسن حسین زاده موحد) :
بعد یکسال، رنج پابرجاست
خاطرات نبودنت اینجاست
قاب‌عکسی که همچنان خالی
شب، شبی که هنوز بی‌فرداست
چشم‌هایی که همچنان خیره
دست‌هایی که همچنان تنهاست
لحظه‌هایی که کند می‌گذرد
روزهایی که سخت جان‌فرساست
حزن، حزنی که همچنان حاکم
مرگ، مرگی که باز نامیراست
گرچه حرفی نمی‌زنی با من
گرچه دنیای بی‌تو بی‌معناست
دل به شطرنج غم نمی‌بازم
که سرانجام این جهان گذراست
شادمانم که این قطار شگرف
ایستگاه موقتش، دنیاست
زندگی، واقعیت تلخ است
عشق تسکین واقعیت‌هاست
واگر جاودانه باشد، عشق
نردبانی به عالم بالاست
زنده‌ام با امید مرگی که
جوی خون از شقیقه‌اش پیداست
خونی آنسان که غسل روح دهد
مرگی آنسان که غرق خون خداست
بر مزار تو آمدم اما
اینکه عیدی بگیرم از تو رواست:
سالروز عروج تو، امسال
روز میلاد حضرت زهراست
نوحه‌سُرای حریم قدس تو هستی
مویه‌کنانند انبیا و ملائک
مهدی صاحب‌زمان! یگانۀ هستی!
آجرک‌الله فی مصیبت جدّک
پرچم سرخی به یاد جد تو در باد:
زلف به خون آشنای حضرت یحیی
گریه‌کنان حسین بوده و هستند:
آدم و موسی و مصطفی و مسیحا
رنج تو دید و ز دست رفت شکیبش
صبر جمیلت کجا و طاقت ایوب؟
داغ تو دید و گذشت از غم یوسف
موج سرشکت کجا و دیدۀ یعقوب؟
هرچه از آن ظهر داغدار شنیدیم
اشک تو فرموده بود و چشم تو دیده:
"هم سر از تن جدا و هم تن بی‌سر
هم رخ خونین و هم گلوی بریده
خیمۀ آتش‌گرفته، چادر خاکی
گریۀ بیوه‌زنان و نالۀ طفلان
قاری قرآن، فراز منبر نیزه
پیکر صدپاره زیر سمّ ستوران"
از پس آن عصر سوگوار، هماره
یکه‌سوار غروب‌های صحاری!
آه نه، آتش گرفته است دلت را
اشک نه، خون است از نگاه تو جاری
صبحِ ظهورت کجاست منتقم عصر؟!
عصر تو کی می‌رسد؟ که منتظرانیم
تشنۀ آن‌دم که لب ز آب ببندیم
زخمیِ آن‌دم که سر به پات فشانیم
سرود عید غدیر. سرودۀ بنده، با اجرای حاج میثم مطیعی در جشن عید غدیر دانشگاه امام صادق (ع)
گرامی میدارم جایگاه او در شعر و رباعی معاصر را؛
این مجلس گرامیداشتها فارغ از قوت و ضعفهاشان، بهانههای خوبی هستند برای بازنگری در جایگاه واقعی شاعران امروز
قصیدۀ مشترک بنده و جناب مهدی‌نژاد در ستایش و سوگ حضرت مولی الموالی علی (علیه السلام)
کی می‌شود شبیهِ تو پیدا؟ علی علی
بعد از تو خاک بر سر دنیا، علی علی
طی چندسال قبل هم به دیدار رهبری دعوت شده بودم اما هربار شاعران دیگری را معرفی کردم به جای خودم. امسال توفیقی شد و برای نخستین بار خودم هم حضور پیدا کردم. با اینکه هنوز باور دارم شاعرانی بهتر از من هم هستند که هنوز در آن دیدار دعوت نشدهاند.
دیدار امسال دیدار خاص و مهمی بود. مخصوصا بخش سخنان رهبری که شاید بیش از همیشه صریح بود. تا حدی که حدس میزنم بخشیش منعکس و منتشر نشود.
شعرخوانیها هم تا آنجایی که من به خاطر دارم و حواسم جمع بود در جلسه خوب بودند. من بین استاد محمدکاظم کاظمی نشسته بودم و آقا سید محمدمهدی شفیعی. شاید پرآفرینترین شعرخوانی جلسه شعرخوانی شفیعی بود. غزلی تحسینبرانگیز و مناسب حال و مقام در موضوع مدافعان حرم. امید است که این شاعر توانا و جوان اهوازی بیش از پیش موضوع انتشار کتاب را جدی بگیرد. جناب کاظمی قرار بود طبق تصویب گروه کارشناسی شعرشان برای حضرت خدیجه (س) را بخوانند، اما وقتشان رابه یک شاعر خوب و جوان افغانستانی دادند و اول قرار شد شعر نخوانند. بعد رهبری خودشان خواستند ایشان شعر بخوانند و تاکید کردند هر شعری که دوست دارند را بخوانند. آقای کاظمی هم غزل معروف و زیبای «قصۀ سنگ و خشت» که دربارۀ کودکان کار افغانستانیست را خواندند. آقای محمدمهدی سیار هم مثل آقای کاظمی در اواخر جلسه با تاکید خود رهبری شعر خواندند (حالا کاری نداریم جناب قزوه گفتند آقای سیار را در لیست داشتند و تقصیر آقای فاضل نظری شده و او گفته وقت نیست ...) از دیگر شعرهای خوب جلسه شعر طنز عالی استاد ناصر فیض، غزل اجتماعی خانم نیلوفر بختیاری و شعر یک خانم کاشمری که اسمشان در خاطرم نماند را اکنون درخاطر دارم. از دیگر اساتید و مشایخ هم آقایان موسوی گرمارودی، مجاهدی، انسانی و زکریا اخلاقی شعر خواندند. شعر آقای اخلاقی شعر خوبی بود و البته ایشان در همین فضا شعرهای بهتری هم دارند، اما مهم این است که پیش از شعرخوانی ایشان رهبری تقدیر ویژهای را درمورد ایشان و شعرهایشان انجام دادند.
من طبق تصویب شورای کارشناسی و به اصرار اکثر دوستان شاعر قرار بود همان شعر «ابراهیم» برای حضرت شیخ ابراهیم زکزاکی را بخوانم. اصلا آن شعر مجوز حضور و شعرخوانیم بود. اما لحظات آخر نظرم عوض شد. چه اینکه اولا شعر ابراهیمم به نظر خودم در زمان خودش منتشر شد و تا حدی هم شنیده شد. در ثانی، در این دیدار هیچکس با موضوع امروزی آمریکای همیشه همراه، شعری نداشت. لذا در دقایق پایانی علی رغم مخالفت همه، این نیمایی را برای خواندن برگزیدم
در جلسه شعری باری سخن از توحیدیههای ادب پارسی به میان آمد. در شعر کهن پارسی، توحیدیه یک ژانر و فصل درخشان است که در شعر شاعران بزرگی چون سنایی، نظامی، سعدی، عطار و... درخشیده است. یعنی شعر برای خدا. سنتی که در شعر معاصر هم ادامه پیدا کرد هرچند خیلی دیده نشد. خیلی از توحیدیههای گذشته جزو شاهکارهای ادبی هستند و خیلیهایشان را همهمان (چه ادبیاتی باشیم چه نه) شنیدهایم. کیست این ابیات را نشنیده باشد از سنایی:
یا از نظامی که شاید بهترینها را داشته باشد:
بسمالله الرحمن الرحیم
ای همه هستی ز پیدا شده ...
یا:
که همهمان این‌ها را شنیدیم و شاید حفظیم.
اما سنت توحیدیه علی رغم تداومش در شعر شاعران جدی ادبیات، امروز خیلی به رسمیت شناخته نمی‌شود. مخصوصا که از دهه چهل تا امروز رسانه‌ها را بیخدایان پر کرده‌اند و قلمها در روایت چونی و چگونگی وضعیت هنر، دست آن‌هاست. در آن جلسه از توحیدیههای اخوان ثالث (که شاید نماد کفر و زندقه در شعر معاصر است) سخن گفتم که گویا دوستان خیلی اطلاع نداشتند. و خیلی‌ها هم شاید اصلا باورشان نشود این مرد این تعداد توحیدیۀ درخشان داشته باشد ... البته که او کفریه هم دارد گرچه اکثرا مودبانه و رندانه هستند و البته به تعداد و کیفیت توحیدیههایش نمیرسند. یک توحیدیهاش را شش سال در آستانۀ ماه مبارک در وبلاگ سابق آورده بودم. در اینترنت نبود: شعر توحیدی اخوان در پاسخ به شعر فروغ فرخزاد.
به جز این شعر بلند، شعرهای دیگری هم هستند، یکی از خوبترهایش این قصیده است. در سایت حوزه دیدم این شعر آمده، اما ابیات بسیاریش که طعمی عرفانی و خاص جهان اخوان را دارا هستند حذف شده‌اند! بنا به ذائقه حوزوی! علی ای حال اینک آن قصیدۀ توحیدیه:
آن که راه دل ما سوی تو بگشود تویی
و آن که بر وی دلم از غیر وی آسود تویی
آن که در روز ازل گفت جهان را: «شو!» و شد
و آن که زین گونه بفرماید و فرمود تویی
آمرِ «کن فیکون»، هستی و خواهی بودن
آفریننده هر «باشد» و هر «بود» تویی
گرچه هر قوم تو را نام دگرگونه دهند
از نشان ها همه پیداست که مقصود تویی
به تو راهی بُوَد از هر دلِ پویان سوی تو
وان که بگشود هزاران ره و بنمود تویی
به کلیسا و به آتشکده و مسجد و دیر
رهبر هرکه رهی سوی تو پیمود تویی
راست است این که جهان خلق نکردی پیِ سود
کان که ایجادگر است از کرَم و جود تویی
سنگ و پولادِ بشر سوده و فرسوده شوند
وآن نفرسایدِ جاوید و نفرسود تویی
هر دو کَوْن از تو و با «لم یلد» و «لم یولد»
گفت قرآن که نه والد تو، نه مولود تویی
بی نهایت تویی و هر عددی پیشت صفر
ناسخ هرچه عددگستر و معدود تویی
ماهی از آب زیَد، غوطهخوران، غافل از آن
خلق غافل ز تو را نیز، یم و رود تویی
در جهان کاهش و افزایش بسیار بسی است
آن فزونمایه که نه کاست، نه افزود تویی
همگان هیچ و نبودند برِ هستیِ تو
جان جاوید تویی، هست تویی، بود تویی
برتر از جان و زمان، نام و نشانی، هرچند
دور و نزدیک تو، دیرنده تو و زود تویی
نام هایت به هزار و یکی افسانه شده است
یک وجودی به حقیقت تو و موجود تویی
اگر این «جان جهان» خواندت و آن «روح بزرگ»
وآن سیه دیدت و ان سرخ زراندود تویی
مَلِک و مالک و بخشنده و بخشاینده
آفریننده ساجد تو و مسجود تویی
«یهوه» و «تاری» و «الله» و «اهورامزدا»
ای خدا خوانده «خودآ» زینهمه مقصود تویی
چار مِلیارد بشر حامدت اکثر، وان گاه
خالق و رازقِ هر مرتد و مردود تویی
گر یکی نامِ نواَت بود و نه اکثر ز اقدم
واقدیما، نه اقلّ نو و محدود تویی؟
من ولی برترت از نام و نشانها بینم
زانکه دانم که به هر معبد معبود تویی
سبزه و آب و درخت و حیوان هم به وداد
حمد و تسبیح تو گویند، که مودود تویی
بس سپاس تو گزارد دل و شکرت گوید
ای سزاوارِ همه حمد، که محمود تویی
من تو را نیز به هر نام که خواهم خوانم
وَر زیانم رسد از دهر چه غم، سود تویی
جنگ کوتهنظران همچو ددان از بدی است
از بد ای نیکترین، آیا خشنود تویی؟
منطق و فلسفه گنگیّ و سفه باشد و راه
آن که زِ اشراق و ز عرفان به تو بنمود تویی
ما خدایی که نبینیم، پرستش نکنیم
دیده دل بس که نهان شاهد و مشهود تویی
نیست اش جز به تو امّید، دلْآزرده «امید»
کان که راهِ دِلَکش سوی تو بگشود تویی
تهران - آذر 1361
به نقل از کتاب «تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم»
این شعر در آنجا و نیز در مقدمه کتاب «عطا و لقای نیما یوشیج» با پینوشتهای فراوان اعتقادی و مذهبی و ادبی آمده است
یه روز اون مرد قدیمی برمی‌گرده توی میدون
رو لبا خنده میکاره، گل میذاره توی گلدون
وا میشه پیلۀ چشما واسۀ سیر و تماشا
پسرا میان تو کوچه دخترا میان تو ایوون
پهلوونا دم میگیرن : «صلوات بر محمد»
پیرمردا گل میپاشن تو گذر، توی خیابون
تو دلا شادی میاره، واسه اون فرقی نداره
دل مردم داهاتی با دل مردم تهرون
از جوونمردای قصاب جلدی پُر میشه محلّا
گذر لوطیِ صالح زودی میوفته به شمرون
گناهی نداره گندم، نون خودش میاد تو سفره
ناز نداره دیگه بارون، آسمون میاد تو ناودون
جای جبر، توی کلاسا درس عشق میشه برپا
رسم تنبیه میشه تعطیل، امتحانا میشن آسون
واسه دعوا نمیاد اما بدونن اهل دعوا:
دعوا با مرد قدیمی هیچ موقع نبوده آسون
اونایی که آسوپاسن از یقهگیری خلاصن
اونارو که ناسپاسن مینشونه سرجاشون
ای خدا به حق مردیش نبینه هیچکسی نارو
نباشه یه دل شکسته، نباشه یه مو پریشون
مثِ فردای قیامت، یادتون نره جماعت!
یه روز اون مرد قدیمی برمی‌گرده توی میدون
ما را با خود به دورها خواهد برد؟
یا اینکه به نزدیک خدا خواهد برد؟
ما قایق دلسپرده بر امواجیم
دریا ما را تا به کجا خواهد برد؟
1
نبرده است مرا صبح، رنگ شام هنوز
که ماتم تو مرا هست ناتمام هنوز
هنوز گریه نکردم شبانه یک دل سیر
امیدوار به تسکینِ گریههام هنوز ...
در سوال سوم این نظرسنجی من این پنج کتاب را به عنوان ۵ کتاب شعر خوب پیشنهادی برای بهار نوشتم:
۱- چقدر دیر رسیدم، عباس چشامی
۲- تبسمهای شرقی،
زکریا اخلاقی
۳-بیهمشدگان، بیژن ارژن
۴-حقالسکوت، محمدمهدی سیار
۵-
شمشیر و جغرافیا، محمدکاظم کاظمی
این نظرسنجیها خیلی خوبند. مخصوصاً وقتی رقابتی و دعوایی نباشند. اینکه همه بههم دیگر کتاب خوب پیشنهاد کنند. پیشنهاد می‌کنم حتما آن مطلب و پیشنهادهای دیگران (که همه از من بهتر و آدم حسابی و شاعر درست درمان هستند) را هم بخوانید. کتاب‌های خوبی معرفی شده. البته کتاب‌های بد هم معرفی شده. ولی خواندن و دانستن همهاش جالب است. مخصوصا دانستن پاسخهای همان پرسش سوم نظرسنجی خیلی جالب و جذاب است...
پس از گفتگوی عجیب اخیر آقای کاکایی (صفحه گفتگو)، من خیلی صبر کردم تا ایشان متن گفتگو را تکذیب کنند. یا کسی مردانه جوابی بدهد به آن حرفها. ولی نه ایشان سخنشان را تکذیب یا اصلاح کردند، نه کسی پاسخ ایشان را داد. لذا یادداشت زیر را با نهایت ادب و مهربانی ممکن و البته منطق و استدلال نوشتم (صفحه فارس). ادب و منطقی که پاسخ خوبی نگرفت و با واکنش تند ایشان مواجه شد. (عکس صفحۀ آقای کاکایی)
هرچند که بی دیدنِ بابا آمد
فرزند تو شاهد و شکوفا آمد
تا منتقم خون تو باشد، این طفل
با مشتِ گرهکرده به دنیا آمد
تصویری را همسرم دید و برایم تعریف کرد. من همان موقع این رباعی به ذهنم آمد. برای این فرزند شهیدهای تازۀ روزگارمان. چه شهدای مدافع چه شهدای دانش چه شهدای مرزها. که بعضیشان خیلی کوچکند. و بعضیشان در دل مادر بودند که پدر رفت. مثل فرزند شهید داناییفر یا فرزند شهید طاهر نیا.
ما
سه تا برادریم
گاه در کنار هم
یار و یاوریم
گاه هم کنار هم
ولی ز هم مکدّریم
*
شب به جنگِ روز می‌رود
و روز می‌شود حریفِ شب
این برادرانِ من، شبیهِ روز و شب
مدام در کشاکش و مجادله
من غروبم و نظارهگر
طلوعم و میانِ این دو شر
_در تدارک وصال_
این دو مثل روز و شب، همیشه غرقِ فاصله
*
مهترینِمان:
نان و حشمت و دهاش، بیشتر
کهترینِمان:
صدق نیّت و صفاش، بیشتر
هریکی از آن دگر:
ادّعاش بیشتر
*
ما سه تا برادریم
فرض کن دو گاوِ قصّه را سه تن:
«شنزبه»،
«نندبه»،
و من؛
«بابِ شیر و گاوِ نر»![1]
باز هم کمین نشسته در میان راه
«دمنه» _با دروغهاش_
تا زند به کارمان
قفلِ حیلهای
حیف،
نیست نزد ما
کلیدی از «کلیله»ای
*
گاو نیستیم،
نه!
سه مردِ همسفر
گول نیستیم،
نه!
سه آگه
از خطر
آوخ، آه... پس چرا...
گاه اینقدر
گیج و گم،
کور و کر،
دور از همیم و بی‌خبر؟
غافل از نصیحتِ پدر؟
*
آن برادرم اگر دلیرِ صحنۀ نبرد
این یکیست
رندِ صفحههای نرد
من در این میان، نه پیش در دها
نه بیش
در صفا، ولی
این دوتن اگر به راستی
دستِ دوستی بههم دهند
بیرقِ دروغ را به زیر آورند
*
گاه مهربانپدر
می‌زند نهیبِ کهترین
که: پس چه شد درایتت؟!
گاه میکند عتابِ مهترین:
کجاست پس حمیّتت؟!
این دوتا ولی
بیاعتنا به عیبِ خود
خُردهگیر و نکتهبینِ نکتۀ پدر
بر آن دگر
*
گاه از سکوت این
می‌شود صدای آن بلند
گاه از صدای آن
این سکوت میکند
گاه نان آن به دست این ربوده می‌شود
گاه آبروی این به دست آن
بر آب می‌رود
گاه خانهشان به دست هم خراب می‌شود
گاه...
آه...
آه از این برادران که میکنند ناتنی!
چشم بسته بر صفوف دشمنان،
غافل از هجومِ دشمنی،
آه،
ای دریغِ دوستان!
*
کاشکی دوباره یکزمان به یاد آوریم
ما سه تا
برادریم!
[1] باب معروف کتاب ارجمند «کلیله و دمنه» (نصرالله
منشی). بعضی اسامی و واژههای شعر هم در این کتاب متداول است، مثلا «دها» (به معنای زیرکی).
هوالعلیم
بیایید یکمدت بیدل و هایدگر نخوانیم؛ دست‌کم به این شیوه.
«عبدالقادر بیدل دهلوی» شاعر هندوستانی قرن یازدهم و «مارتین هایدگر» فیلسوف آلمانی قرن بیستم، چند ویژگیِ مشترک دارند.
اگر اولینِ این ویژگی‌ها دشواریِ اندیشه و زبان این دو مرد باشد و علّو و فخامتِ قلم و شأنشان، بیشک ویژگی مشترک دوم (منبعث از ویژگی نخست) نحوۀ مواجهۀ ناگوار مخاطبان عمومی با آن‌هاست. برای من که در هر دو مدرسۀ ادبیات و فلسفه مدتی دانشآموز بودهام یقین شده است که دو نوع خوانش بد و دو گروه مخاطب بد، همواره روح این دو بزرگمرد را رنجاندهاند.
خودم را دوست میدارم که از اولین روزهای دانشآموزی سعی کردم دست‌کم در نسبت با این دو فرد، همواره ادبِ «رحم الله امرئ عرف حدّه، فوقف عنده» را داشتهباشم، هرچند نمیدانم تا چه حد موفق بودهام. اینقدر بوده که به این راحتیها و بیمقدمه سعی کردم نزدیکشان نشوم و اگر شدم با این سرعتها و شجاعتهای معمول به انکار یا تأییدشان قصد نکنم.
آن دو مواجهۀ غلط عمومی مشترک با متن و اندیشۀ بیدل و هایدگر چنین است:
گرایش نخست: انکار جاهلانۀ روشنفکران
این گرایش رو به منسوخ شدن است، ولی هنوز هست. مخصوصا در دورههایی -درمورد هر دو بزرگ- در محافل آکادمیک و روشنفکری مُد شده بود. علت امر این است که فرد وقتی روشنفکر و انتلکتوئل و آکادمیسین می‌شود یعنی مستظهر به علم و مدّعی دانستن است. آنهم مطلق و متکبّر. و وقتی آدمی در این مقام و موقعیّت قرارگرفت مورد پرسش هم قرار می‌گیرد که «ای همهچیزدان! این هایدگر چه می‌گوید؟» یا «ای دانای کل! این بیدل چه می‌گوید؟» غافل که وقتی ناخدا ادعای خدایی کند کشتی کلّهپا می‌شود. روشنفکر مزبور، در چنین شرایطی هرچند کتابها تورّق کرده و از دانش اساتید و بزرگان خوشهها چیده و اسامی و اصطلاحها از بر کرده، به این مقر که رسد مفر ندارد؛ چون خواندن و فهمیدن متون این حضرات برای اهل علم حقیقی هم دشوار است چه رسد به اهل علم مجازی؛ این است طرف خودش را راحت میکند:
«پرت و پلا میگفته»، «الکی بزرگش کرده‌اند»، «دیوانه بوده»، «اصلا خیلی از حرفهایش معنا ندارد»، «از قصد و برای فریب دیگران غامض حرف میزده»، «خب نازی بوده و مشاور هیتلر»، «چون هندی بوده، زبان فارسی بلد نبوده»...
در فهم و پاسخ ایشان باید گفت:
نیست چون چشم مرا تاب دمی خیرهشدن
طعن و تردید به سرچشمۀ خورشید چرا؟! (قیصر امین‌پور)
گرایش دوم: اشتیاق کودکانۀ نوخاستگان
این گرایش نوظهور است و در حال گسترش. مخصوصاً در میان سال اولیها و تازه ثبت نام کردههای کلاس ادبیات و فلسفه. مخصوصاً وقتی گرایش مُد-محورِ پیشین؛ آهنگِ منسوخشدن کرد و مُد جدیدِ «پرستیژ فهم و قبول بیدل و هایدگر» در این دو نحله رخ نمود. هرچند عقل می‌گوید در مدرسۀ شعر و فلسفه، بیدل و هایدگر را باید در آخرین مرحله، بالاترین کلاس و پس از طی بیشترین مقدمات جستجو کرد، ولی این درسهای سال آخر را همه در سال اول میخوانند. اکنون دیگر در هر کلاس پایینی و از دهان هر نوخطی بانگ «واشگفتا از درک عظمتِ سخن بیدلا!» و غریوِ «یا للعجب از فهم اندیشۀ هایدگرا!» بلند است.
عزیزانی که رودکی را نمیتوانند از رو بخوانند... | رودکی چرا؟ گرامیانی که معنا و زیبایی سطرهای یک شعر سهراب سپهری را هم درک نمیکنند، چرا باید ادعا و حتی علاقۀ بیدلپژوهی داشته باشند؟! دوستانی که هنوز ارسطو ... | ارسطو چرا؟ برادرانی که اصطلاحات و معانی یک سخنرانی حسن رحیمپور ازغدی را هم نمیفهمند، چرا باید دعوی و عشق هایدگرخوانی و هایدگردانی داشته باشند؟! فقط بهخاطر توهم و خودنمایی؟
کدام جلوه که نگذشت زین بساط غرور
فریب منصب گوهر مخور که همچو حباب
تو هم بتاز، که میدان امتحان خالیست
هزار کیسه درین بحر بیکران خالیست (بیدل دهلوی)
چرا بهخاطر موجزدگی و جوگیری یا خودنمایی هم خودمان را از فهم کلاسهای بالاتر محروم می‌کنیم هم دیگران را به اشتباه میاندازیم؟
می‌توانم به جد بگویم نام و اظهار علاقه به فلسفۀ هایدگر را همآنقدر که از هایدگرپژوهانِ بزرگ شنیدهام، از سالاولیهای فلسفه و کسانی که اصلا یکروز دانشآموز فلسفه نبودهاند شنیدهام. وقتی دانشجوی کارشناسی فلسفه بودم بارها شده بود در گفتگو با کسانی که دانشجوی فلسفه نبودند، وقتی سخن از رشتۀ تحصیلیام می‌شد از من میپرسیدند «خب نظرت دربارۀ هایدگر چیست؟» (گاهی اضافه می‌کردند «من خیلی هایدگر را دوست دارم») و من اول میگفتم: «چی؟! هایدگر؟!» بعد ادامه میدادم: «والّا هنوز زود است برایم ... راستی دیشب مهران رجبی را دیدی؟» حالا اگر به طرف میگفتی «دیوژن» یا فکر می‌کرد یکجور ژن معیوب است یا اسم یکی از همکلاسیهای من. والّا بلّا تا آنجا که ما فهمیدیم فهم کانت هم دشوار است چه رسد به هایدگر، روخوانی نظامی هم آسان نیست، چه رسد به بیدل.
من که هنوز هم خیلی با احتیاط نام این دو بزرگمرد را می‌برم. دقت بفرمایید، اصلا بحث سن و مدرک و... مطرح نیست. دیدهایم بسیار کسان را که هم در سن و هم در مدرک تحصیلی سابقهدار بودند اما تخصص، شم و درک لازم را دربارۀ این فیلسوف و این شاعر نداشتهاند و ورودشان _چه سلبی {مثل روشنفکران گرایش نخست} چه ایجابی_ به جز میوۀ افتضاح و رسوایی چیزی بار نیاورده است. نیز می‌دانم برای گزینش و خوانش یک اثر قرار نیست همۀ متون دیگر همموضوع آن اثر را خوانده باشیم؛ همچنین قبول دارم کسب دانش و عرفان و هنر ذاتاً برای همه آزاد است و کسی حق ندارد مفتّشانه و خود-متولّیپندارانه مانع خواندن و فهمیدن و درس و بحث دیگران شود؛ اما بالأخره باید حرمتِ علم و ادب را نگاه داشت، هرچند تحصیل مقامات ادب در عالیترین سطوحش برای ما ممکن نباشد، که گفت: «به غیر خاکشدن هرچه هست بیادبی است»
چطور است اول به جای عضو شدن در گروه بیدلخوانی و بیدلپژوهی، همین «بوستان» یا «گلستان» سعدی را یک‌بار از رو بخوانیم؟ چطور است ابتدا بهجای جستجو برای خواندن کتابها و مقالاتی در حال و هوای «فلسفه در پنج دقیقه» و «هایدگر در پنج خط» برویم یک‌بار «تأمّلات» دکارت را بخوانیم؟ همین کتابهایی مثل گلستان و تأملات واقعاً کتاب‌های خوب و خواندنی و فرهنگسازی هستند. برای ما -آدمهایی که دوست‌دار هنر و حکمتیم ولی علامه دهر هم نیستیم- گاهی خواندن چند سطر از گلستان یا تأملاتی که میتوانیم خوب بفهمیمش و به فکر واداردمان، هزاربرابر خواندن کل هستی و زمان هایدگر یا دیوان بیدل که با ابهام و پریشانی میفهمیمشان در فرهیختهشدن مؤثر است.
* این یادداشت را یک آدم عامی باصفا برای دیگر آدمهای عامی و باصفا و البته فروتن نوشته است؛ یک وقت خدایناکرده اعاظم و حضراتِ هایدگرشناس، بیدلپژوه، دانشمند، فرهیخته و همهچیزدان -اعم از پیر و جوان- خود را مخاطب سخن من ندانند!
زآن خط که طراز علم و علّامه کنند
برجاست اگر تکلّفِ خامه کنند
بیدل! موهومیِ تو ننگِ رقم است
آخر تو چهای کز عملت نامه کنند؟!
(بیدل دهلوی)
