در آن نیامده ایّام

حسن صنوبری

در آن نیامده ایّام

حسن صنوبری

در آن نیامده ایّام

ثُمَّ نَادَى بِأَعْلَى صَوْتِهِ :
الْجِهَادَ الْجِهَادَ عِبَادَ اللَّهِ
أَلَا وَ إِنِّی مُعَسْکِرٌ فِی یَومِی هَذَا
فَمَنْ أَرَادَ الرَّوَاحَ إِلَى اللَّهِ
فَلْیَخْرُجْ .

طبقه بندی موضوعی
بایگانی
آخرین نظرات

۱ مطلب با کلمه‌ی کلیدی «خطبه 182 نهج البلاغه» ثبت شده است

۱۹
تیر

https://bayanbox.ir/view/2411216163481861899/baner2.jpg

 

 در باب خطبه
 

 خطبۀ مروی از نوف بکالی که در بعضی از نهج البلاغهها خطبه ۱۸۱  و در بعضی ۱۸۲ و در بعضی ۱۸۳، آخرین خطبۀ ایستاده امام امیرالمؤمنین علیابن ابیطالب است. این نکتهای است که کمتر به آن پرداخته شده و در بیشتر نهج البلاغهها مترجمان به آن اشارهای نکردهاند. من این مطلب را فقط در ترجمۀ مرحوم فیض الاسلام (سید علینقی فیض اصفهانی) از نهج البلاغه و به قلم ایشان ذیل همین خطبه دیدم و منابع قبلیش را نمیدانم. البته از متن خود خطبه و نیز روایت نوف هم برمیآید این خطبه آخرین خطبۀ ایستاده باشد. منظور از «آخرین خطبۀ ایستاده حضرت امیر»  و تمایزش با «آخرین خطبۀ حضرت امیر» این است که این خطبه آخرین خطبهای است که پیش از ضربت خوردن حضرت بیان شده، چه اینکه پس از ضربت هم از حضرت سخنان و مطالبی نقل شده، هرچند که در شمار خطبهها به حساب نیایند. باری، این خطبه در همان سال شهادت و شاید در آخرین روزها ایراد شده. یعنی پس از پایان جنگ جمل، صفین و نهروان و البته در حال و هوای صفین و وقتی که حضرت سوگوار یار خاص خود عمار یاسر است.

این خطبه بسیار زیبا و مهم است. بعضی از سطرهایش هم بسیار معروف. از خطبههایی است که حکمتآمیزی و همچنین گرهخوردگیش با مسائل مهم و رنجآور آن زمان، جان وجدانِ بیدار را متوجه میکند و دلِ مرد دردمند را به درد میآورد. اینجا آخرین دیدار حقیقت با تاریخ و آخرین گفتگوی اسطوره با انسان است.

آنچه در قبال این خطبه برای من مبهم است مفاد اجرایی صفین است. چیزی که به نقل از طبری و دیگران همه نقل میکنند مفاد چگونگی حکمیت است نه مفاد اجرایی صلح. همینقدر میدانم که علی رغم اختلافات، صلح انجام شده، اسیران آزاد شدهاند و قرار شده است تا مدتی معین جنگی درنگیرد. اینکه این مدت چقدر بوده را نمیدانم.

نکتۀ دیگر درمورد خطبه این است که بر خلاف عمدۀ عناوینی  که مترجمان برایش انتخاب کردهاند («توحید الهی»، «ستایش خدا») این خطبه جنبهها و موضوعات گوناگونی دارد. این موضوعات عبارتاند از:

  1. حمد خدا
  2. توحید
  3. دعوت به پرهیزگاری
  4. عبرت‌گیری از سرنوشت گذشتگان و فرجام اقوام ستمگر و قدرتمند
  5. توصیفِ حضرت مهدی (عج)
  6. پند و اندرز مردم و گله از بی وفایی مردم
  7. یاد یاران شهید
  8. دعوت به جهاد

 

همچنین به نظر می‌رسد بخشی از خطبه نقل نشده است، به ویژه ابتدای سخن حضرت امیر درمورد امام زمان (عج) که موجب مشکلی شده که در مقدمۀ خطبه اشاره کرده‌ام.

 روایتِ راوی

اول درمورد راوی این را بدانید که «نوف بکالی» از جوانان سلحشوری است که زمان خلافت امام به خدمت ایشان میرسد و با همه کمسابقگی و جوانیش بسیار مورد اعتماد امام قرار میگیرد و پیوسته ملازم حضرت بوده است. همچنین او از جنگجویان صفین و نیز محافظان امام بوده است.

به نظرم پس از خود خطبه که در جای خود بسیار تأثیرگذار و مهم است (و بخشیش را نقل خواهم کرد) چند سطری که سخن راوی است هم بسیار چشمگیر و گویای وضعیت است. راوی یک مقدمۀ کوتاه دارد و یک مؤخرۀ کوتاه و همچنین چند سطری در توصیف حال امام هنگام «یاد یاران شهیدش». این سه بخش به نظرم به طرز عجیبی به روایی شدن و تصویر این خطبه و موقعیتش کمک کرده است بهویژه موخره که روضۀ عجیبی است، مخصوصاً با توجه به شخصیت و موقعیت خود راوی. نه فقط روضۀ حضرت (ع)، بلکۀ روضۀ اسلام، بلکه روضۀ تاریخ، بلکۀ روضۀ انسان و نیز روضۀ وضعیت کنونیِ ما.


نوف بکالی، روایت خطبه را با این سطرها آغاز می‌کند. بکالی در این سطرها به صحنه‌پردازی و ارائۀ نمایی کلی از واقعه می‌پردازد:

رُوِیَ عَنْ نَوْفٍ الْبَکَالِیِّ قَالَ خَطَبَنَا بِهَذِهِ الْخُطْبَةِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ (علیه السلام) بِالْکُوفَةِ وَ هُوَ قَائِمٌ عَلَى حِجَارَةٍ نَصَبَهَا لَهُ جَعْدَةُ بْنُ هُبَیْرَةَ الْمَخْزُومِیُّ وَ عَلَیْهِ مِدْرَعَةٌ مِنْ صُوفٍ وَ حَمَائِلُ سَیْفِهِ لِیفٌ وَ فِی رِجْلَیْهِ نَعْلَانِ مِنْ لِیفٍ وَ کَأَنَّ جَبِینَهُ ثَفِنَةُ بَعِیرٍ

از نوف بکالى روایت شده است که امیرالمومنین (علیه السلام) این خطبه را در کوفه بر ما خواند. او بر سنگى ایستاده بود، که جعده پسر هبیره مخزومى آن را برپا داشته بود. جامه‌اى پشمین بر تن داشت و دوال شمشیر از لیف خرما بر گردن، و نعلین از لیف در پا. نشان سجده بر پیشانى او، همچون داغ شتر بر سر زانو


پایان‎بندیِ خطبه هم با این روایتِ نوف است:

قَالَ نَوْفٌ : وَ عَقَدَ لِلْحُسَیْنِ (علیه السلام) فِی عَشَرَةِ آلَافٍ وَ لِقَیْسِ بْنِ سَعْدٍ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی عَشَرَةِ آلَافٍ وَ لِأَبِی أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ فِی عَشَرَةِ آلَافٍ وَ لِغَیْرِهِمْ عَلَى أَعْدَادٍ أُخَرَ وَ هُوَ یُرِیدُ الرَّجْعَةَ إِلَى صِفِّینَ فَمَا دَارَتِ الْجُمُعَةُ حَتَّى ضَرَبَهُ الْمَلْعُونُ ابْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ

فَتَرَاجَعَتِ الْعَسَاکِرُ فَکُنَّا کَأَغْنَامٍ فَقَدَتْ رَاعِیهَا تَخْتَطِفُهَا الذِّئَابُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ .


نوف گفت: براى حسین (علیه السلام) ده هزار سپاه، و براى قیس بن سعد ده هزار سپاه، و براى ابوایوب ده هزار سپاه قرار داد، و براى دیگران هم کم و بیش، و آماده بازگشت به صفین بود، و جمعه نیامده بود که ابن ملجم ملعون او را ضربت زد.

لشکریان بازگشتند و ما چون گوسفندانى بودیم شبان خود را از دست داده، گرگ‌ها از هر سو براى آنان دهان گشاده.

 


 چند سطر از خطبه

یک: «عبرت از سرنوشت گذشتگان»

 

أَیْنَ الْعَمَالِقَةُ وَ أَبْنَاءُ الْعَمَالِقَةِ ؟
أَیْنَ الْفَرَاعِنَةُ وَ أَبْنَاءُ الْفَرَاعِنَةِ ؟
أَیْنَ أَصْحَابُ مَدَائِنِ الرَّسِّ ؟
الَّذِینَ قَتَلُوا النَّبِیِّینَ وَ أَطْفَئُوا سُنَنَ الْمُرْسَلِینَ وَ أَحْیَوْا سُنَنَ الْجَبَّارِینَ
أَیْنَ الَّذِینَ سَارُوا بِالْجُیُوشِ وَ هَزَمُوا بِالْأُلُوفِ وَ عَسْکَرُوا الْعَسَاکِرَ وَ مَدَّنُوا الْمَدَائِنَ


کجایند عمالقه و فرزندانشان؟ (پادشاهان {قدرمتند و معروف} عرب در یمن و حجاز)
کجایند فرعون‌ها و فرزندانشان؟
کجایند مردم شهر رس (درخت‌پرستانى که طولانى حکومت کردند)
آن‌ها که پیامبران خدا را کشتند، و چراغ نورانى سنت آن‌ها را خاموش کردند، و راه و رسم ستمگران و جباران را زنده ساختند؟
کجایند آ‎‎ن‌ها که با لشکرهاى انبوه حرکت کردند؟ و هزاران تن را شکست دادند، سپاهیان فراوانى گرد آوردند، و شهرها ساختند؟


دو: «پند و اندرز مردم و گلایه از ایشان»
 

لِلَّهِ أَنْتُمْ أَ تَتَوَقَّعُونَ إِمَاماً غَیْرِی یَطَأُ بِکُمُ الطَّرِیقَ وَ یُرْشِدُکُمُ السَّبِیلَ ؟!

شما را بخدا! آیا منتظرید رهبرى جز من با شما همراهى کند؟ و راه حق را به شما نشان دهد؟!


سه: «یاد یاران شهید و صلای جهاد»
 

أَیْنَ إِخْوَانِیَ الَّذِینَ رَکِبُوا الطَّرِیقَ وَ مَضَوْا عَلَى الْحَقِّ ؟
 أَیْنَ عَمَّارٌ وَ أَیْنَ ابْنُ التَّیِّهَانِ وَ أَیْنَ ذُو الشَّهَادَتَیْنِ ؟
وَ أَیْنَ نُظَرَاؤُهُمْ مِنْ إِخْوَانِهِمُ الَّذِینَ تَعَاقَدُوا عَلَى الْمَنِیَّةِ وَ أُبْرِدَ بِرُءُوسِهِمْ إِلَى الْفَجَرَةِ ؟


{ قَالَ ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَى لِحْیَتِهِ الشَّرِیفَةِ الْکَرِیمَةِ فَأَطَالَ الْبُکَاءَ .}

{ ثُمَّ قَالَ (علیه السلام) } :
أَوِّهِ عَلَى إِخْوَانِیَ الَّذِینَ تَلَوُا الْقُرْآنَ فَأَحْکَمُوهُ وَ تَدَبَّرُوا الْفَرْضَ فَأَقَامُوهُ أَحْیَوُا السُّنَّةَ وَ أَمَاتُوا الْبِدْعَةَ دُعُوا لِلْجِهَادِ فَأَجَابُوا وَ وَثِقُوا بِالْقَائِدِ فَاتَّبَعُوهُ .

{ ثُمَّ نَادَى بِأَعْلَى صَوْتِهِ }:
‏الْجِهَادَ الْجِهَادَ عِبَادَ اللَّهِ أَلَا وَ إِنِّی مُعَسْکِرٌ فِی یَومِی هَذَا فَمَنْ أَرَادَ الرَّوَاحَ إِلَى اللَّهِ فَلْیَخْرُجْ .

کجا هستند برادران من؟ که بر راه حق رفتند، و با حق درگذشتند
کجاست عمار؟ و کجاست پسر تیهان؟ (مالک بن تیهان انصارى) و کجاست ذوالشهادتین؟ (خزیمه بن ثابت که پیامبر شهادت او را دو شهادت دانست)
و کجایند همانند آنان از برادرانشان که پیمان جانبازى بستند، و سرهایشان را براى ستمگران فرستادند؟

(پس دست به ریش مبارک گرفت و زمانى طولانى گریست و فرمود)

دریغا! از برادرانم که قرآن را خواندند، و بر اساس آن قضاوت کردند، در واجبات الهى اندیشه نموده و آنها را برپا داشتند، سنت‌هاى الهى را زنده و بدعت‎ها را نابود کردند، دعوت جهاد را پذیرفته و به رهبر خود اطمینان داشته و از او پیروى نمودند.

{سپس به بانگ بلند فرمود}
جهاد! جهاد! بندگان خدا! من امروز لشکر آماده مى‌کنم، کسى که مى‌خواهد به سوى خدا رود همراه ما خارج شود.

 


متن کامل و ترجمۀ خطبۀ ۱۸۲ نهج البلاغه

 


*ترجمۀ متن کامل و همچنین ترجمۀ بخش سوم یادداشت (چند سطر از خطبه) همگی از مرحوم «محمد دشتی» هستند و ترجمۀ بخش دوم (روایت راوی) از ترجمۀ مرحوم دکتر «سیدجعفر شهیدی». به نظرم تاکنون این دو ترجمه بهترین ترجمه‎هایی هستند که از نهج البلاغه ارائه شده‎اند.

  • حسن صنوبری