تئاتر: «علی زند»

در پند و اندرز

دیباچه

بسم‎الله الرّحمن الرّحیم
 

 

* روش‎شناسی

 

«در دیگر تواریخ چنین طول و عرض نیست، که احوال را آسان گرفته‌اند و شمّه‌ای بیش یاد نکرده‌اند؛ اما من چون این کار پیش گرفتم، می‌خواهم که داد این تاریخ به تمامی بدهم و گرد زوایا و خبایا برگردم، تا هیچ از احوال پوشیده نماند و اگر این کتاب دراز شود و خوانندگان را ملامت افزاید، طمع دارم ایشان را که مرا از مبرمان نشمرند، که هیچ چیز نیست که به خواندن نیرزد، که آخر هیچ حکایت از نکته‌ای که به کار آید، خالی نباشد»

 

(به نقل از: تاریخ بیهقی . جلد پنجم)

 

 

 

* غایت‎شناسی

 

فرمود: «من ارادالله، بدأ بکم»

 

پس: یاعلی مدد.

معرفی شاعر: غادة السمّان

صدای امروز شعر زنان عرب

نمایشگاه کتاب دارد شروع می‎شود و ما ظاهراً به حکم اهل شعر و فرهنگ بودن و باطناً به حکم تهرانی بودن و مجاور نمایشگاه بودن مثل هر سال خیلی به این اتفاق فکر می‎کنیم. زینرو اینجا هم چندتا معرفی کتاب می‎نویسم برای دوستان. احتمالاً همه‎شان شعر. چون فکر نکنم بیش از این هم از ما توقع برود. آنچنانکه خودم هم توقع دارم دوستان هم در آن موضوعی که علاقۀ اصلیشان است، پیشنهادشان را برای من و من‎ها بنویسند.

شاعری که دلم می‎خواهد امسال حتماً از او چند کتاب بخرم، خانم «غادة السّمّان» چهرۀ برجستۀ ادبیات عرب امروز، و شاعر و رمان‎نویسِ سوریایی است. قبل از معرفی بیشتر یک مقدمه بروم:

 

شعر ترجمه و ترجمۀ شعر

به نظرم مطالعۀ شعر ترجمه در بسیاری از مواقع کار بسیار احمقانه‎ای است. من خودم همواره گفته‎ام که شعر را ایرانی بخوان و داستان را خارجی. گاهی درمورد موسیقی و سینما نیز چنین گفته‎ام. که ترجیحِ سینما با سینمای خارجی و ترجیحِ موسیقی، با موسیقیِ ایرانی است. اما درمورد شعر و داستان با قطعیت و جزمیت می‎گویم. چرا؟ جُدا از آن مبحثِ مناقشه‎برانگیزِ تفضّلِ ذاتیِ شعر بر داستان، جُدا از برتری غیرقابل قیاس شعر ایرانی نسبت به شعر دیگر ملل و جُدا از اول بودن شعر در ایران نسبت به سایر هنرها؛ آنچه مهمتر است این است که برخلافِ داستان که با محوریتِ «روایت» شکل می‎گیرد، شعر در بستر «زبان» اتفاق می‎افتد. لذا ترجمۀ داستان نسبت به ترجمۀ شعر به مراتب امری آسان‎تر است و بی‎شک شعر در ترجمه اگر نگوییم به مسلخ برده می‎شود، باید بگوییم اخته و ناتوان می‎شود. شعر با زبان سروده می‎شود و با زبان شنیده و فهمیده می‎شود. زبان هم فقط مجموعه قوانین و دستورات نحوی نیست. زبان یک حیثیت عمیق فرهنگی و تاریخی دارد. لذا تو برای درک شعر نه تنها باید آن را به زبان اصلیش بشنوی و زبان اصلی را بلد باشی، بلکه باید در جهانِ آن زبان زیسته باشی.

با این وجود، نادانان خیلی شعر ترجمه را بزرگ می‎دارند. مخصوصاً از مشروطه به بعد که جنبش ترجمۀ ادبیات با قدرت در ایران شروع شد. و همانطور که احتمالاً می‎دانید ورودِ شعرِ ترجمه به ایران باعث به وجود آمدن بلیّه‎ای شد به نام شعر سپید. چه اینکه نثر گسسته‎ای را شعر انگاشتن، با مطالعه و جنجالِ شعر ترجمه در مطبوعات آن زمان به ذهن مخاطبان آمد. بی توجه به اینکه این نثرهای گسسته و عموماً ساده و شل، در زبان اصلیِ خود شعرهای شکوهمند و فرازمندی بوده‎اند.... بگذریم.

میلِ شدیدی هم که به خواندنِ شعر ترجمه در بعضی، از جمله "شاعرانِ دوستدارِ روشنفکر شدن" وجود دارد، ناشی از همان حس حقارتِ قدیمی است که «هرچه هست، بیرون از اینجاست» که «مرغ همسایه، غاز است».

 

غادة السّمّان

با همۀ این احوال، من و امثال من هم گاهی شعر ترجمه می‎خوانیم. اما کدام شعر ترجمه؟ ترجمۀ کدام شاعران؟ قطعاً بیش از همه آن شاعرانی که اولاً فکر می‎کنیم نه‎تنها در جغرافیا، بلکه در سرنوشت و جامعه و تاریخ هم شباهت‎ها و نزدیکی‎های بسیاری به ما دارند و همسایۀ ما (چه مکانی چه فکری) هستند. یعنی می‎توانیم بفهمیمشان. ثانیاً چهره‎های برجسته‎شان که واقعاً حرفی برای گفتن دارند. ثالثاً آنانکه اقبالِ یافتن مترجمی خوب را داشته‎اند. زین‎روست که بیشتر شاعران و شعردوستانِ جدی در ایران با چهره‎های برجستۀ شعر معاصر عرب آشنایند. آنچنانکه بیشتر شماها بزرگانی چون «محمود درویش» و «نزار قبّانی» را می‎شناسید. همچنین احتمالاً از متأخرترها «آدونیس» را. بالاخره این‎ها آدم‎های کمی نبوده‎اند و تأثیرشان در نفوسِ مشتاقان به مدد جار و جنجال رسانه‎ای و پرستیژ‎های روشنفکرمآبانه و غرب‎پرستانه نبوده. وزارت فرهنگ آقای مهاجرانی و روزنامه‎های اصلاح طلب و قاب‎های کافه‎های تهران، باعث شهرت و محبوبیّت اینان نبوده‎اند، حتی اگر از سوی ایشان هم ستایش شده باشند.

خانم «غادة السّمّان» هم از همین جنس است. بیشتر از جنس «آدونیس». السمان هم هم مثل هموطنش آدونیس، تحت تأثیرِ «بدر شاکر السیّاب» (شاعر نوگرای عراقی و شاید نیمای شعر عرب) است. او هم مثل آدونیس روشنفکر است، آزادی‎خواه است، درس خواندۀ غرب است و به ادبیات روز غرب مسلط است. منظورم از روشنفکر خردمند و فردی با فکر باز نیست، منظورم همان فرهیختگی همراه با آمیختگی با جهانِ غربی است. و البته تمایزی که چهره‎های برجستۀ روشنفکری در جهان عرب با بسیاری از روشنفکران ایرانی یا افغانستانی دارند این است که بی بخار و بی شرف نشده‎اند و از روشنفکری هم فقط پرستیژش را ندارند. بسیاری از مدعیان روشنفکری در ایران و افغانستان و بعضی کشورهای دیگر، اولاً فاقد صلاحیت‎های هنری و فکری هستند و قلمشان بسیار ضعیف است، ثانیاً خودبابخته و بی‎شرف یا در حالتِ بهتر، سرگشته و خنثی هستند. اما غرب‎زده‎ترین شاعر عرب که همین آدونیس باشد هم بی‎شرف و احمق نیست. این خیلی مهم است. غاده السمان هم همینطور. در پاریس زندگی می‎کند، واقعاً شاعر است، حتی جزو رمان‎نویسان توانای عرب است (بعضی می‎گویند مهمترین رمان‎نویس مدرن عرب)، زن است، راویِ جهان زنانه است، عاشقانه‎سراست، بی‎پرواست، تحصیلات عالیه در ادبیات انگلیسی دارد، کار ژورنالیستی می‎کند، کلّی عاشق در سراسر دنیا دارد، کلی گستاخ و مرزشکن بوده ... ولی باز هم بی شرف نشده. خیلی عجیب است. گاهی او را با «ویرجینیا وولف» مقایسه می‎کنند، گاهی با «دوریس لسینگ»، گاهی با «هانا آرنت». در ایران هم او را با «فروغ فرخزاد» مقایسه می‎کنند ( البته از میان شاعران عرب خانم «نازک الملائکه» را هم با فروغ فرخزاد مقایسه می‎کنند). با این‎حال در امور اجتماعی فعال است و اتفاقاً مواضعی وطنی دارد و با مقاومت همراه است. جالب است که فقط یکی از عشّاقش، شهید «غسّان کنفانی» داستان‎نویس و مبارز مشهور فلسطینی است که ما هم فیلم «بازمانده» را از روی یکی از داستان‎های او ساخته‎ایم. السمّان بیست سال پیش نامه‎های عاشقانۀ غسّان به خودش را در قالب کتابی منتشر کرد: «رسائل غسّان کنفانی الی غاده السّمّان» .

غسّان کنفانی و غاده السّمّان!

من پیش از این، از غاده السّمّان دو مجموعه شعر با عنوان «غمنامه‎ای برای یاسمن‎ها» و «ابدیّت، لحظۀ عشق» را خوانده‎ام. هر دو توسط «نشر چشمه» منتشر شده‎اند و هر دو نیز با ترجمۀ «دکتر عبدالحسین فرزاد». مترجم و نشرهای دیگری هم سراغ ترجمۀ آثار غاده السمان رفته‎اند، اما کار جدی، همین کار نشر چشمه و جناب فرزاد است. در شعر، مترجمِ خوب خیلی مهمتر از داستان است و اصلاً مسئله ریسک‎پذیر نیست. و البته که ترجمۀ آقای فرزاد بسیار عالیست و ایشان مترجم رسمی آثار غاده السمان در ایران است. همچنین مقدمه‎هایی که ایشان بر این کتاب‎ها می‎نویسند بسیار مفید و خواندنی‎اند. کتاب‎های دیگری هم از السّمّان در همین نشر و با همین ترجمه منتشر شده‎اند که امسال می‎خواهم بخرمشان. از جمله «در بند کردن رنگین کمان»، «زنی عاشق در میان دوات» و اخیراً «عاشق آزادی». باری، بدم نمی‎آید کتابی را هم که جناب موسی بیدج از خانم السمان ترجمه کرده را هم ببینم: «با اینهمه عاشقت بوده‎ام».

و مِن کلامها

در ابتدای «غمنامه‎ای برای یاسمن‎ها» عبدالحسین فرزاد مصاحبه‎ای با خانم غاده السّمّان انجام داده است. وقتی سوال به موضوع زن و مرد و آلام و مظلومیت زنان می‎رسد، خانم السمان می‎گوید:

«مرد دشمن من نیست. من شیرین‎ترین غزل‎ها و اشعار تمرّدآمیزم را دربارۀ او سروده‎ام ... عقب‎ماندگی نه تنها به زن عرب بلکه به مرد عرب نیز ستم روا می‎دارد. راه حل با هم‎قسم شدن این دو میسّر است نه اعلان جنگ علیه مردها ... من همواره در برابر وارد کردن آزادی به طریق آمریکایی، که مرد را دشمن می‎یابد ایستاده‎ام. خواستار همانندی بین زن و مرد نیستم بلکه خواهان تکاملم. زیرا مادامی که زن کودکان را به دنیا می‎آورد همانندی غیرواقعی است... پیش‎آهنگانِ آزادی زن در آمریکا اخیراً به صورت مسخره‎ای درآمده‎اند. آنان زنان را به زیاده‎روی کشانده‎اند... قبول نکردن زیاده‎روی زنان غربی برای من به موازات قبول نکردن کوبیدن مردان عربی است...»

مثلا در این بخش «مادامی که زن کودکان را به دنیا می‎آورد همانندی غیرواقعی است»  تأثیرِ منطقیِ «سیمون دوبوآر» را می‎بینیم.

 

و من اشعارها

دوتا شعر اول از «غمنامه‎ای برای یاسمن‎ها»ست و دوتای دوم از «ابدیّت، لحظۀ عشق». شعرهای دیگری هم بود که بیشتر دوستشان داشتم و همینطور شعرهای سیاسی، اما اینجا خواستم از شعرهای کوتاه بیاورم.

 

1. نامه‎ای از عریانی خاطره‎ها

خصلتِ ارّه را دوست نمی‎دارم
که برای اثبات خویش
                            باید
                               دیگری را ببرد.

من اما
دوستانم را از دست فرو نمی‎گذارم
                              چون با من بی‎وفایی کنند
                                                              یکبار.

و نیز معشوقم را
                     اگر که یکبار
                                    بر من خیانتی روا دارد.

من اما
         آیا حتی یکبار
                           بی‎وفا نبوده‎ام؟!

من اما
         آیا بارها
                    خیانت نکرده‎ام؟!

 

 

2. نامه‎ای بر کف دست

باهم در قهوه‎خانه بودیم

و من در فنجانِ قهوه می‎نوشیدم:

                                          نگاه‎ها و لطافت‎هایت را؛

آنگاه که زنِ فالگیر آمد و کف دست مرا گرفت

                                                          تا طالعم را بخواند

                                    و من به او گفتم

                                    تا طالعم را بخواند

                                    اما در کفِ دستِ تو! 

 

3. نامۀ وفاداری

هنگامی که با تو روبه‎رو شدم،

سنگ‎پشتی بودم،

که خزیدن در لاکِ خود را خوب می‎داند،

و در هنرِ پنهان‎شدن،

                         بدعت‎گر است.

آنگاه که تو را بدرود گفتم،

پرستویی شده بودم،

                      که بال‎هایش تو را همواره

                               به یادش می‎آورد...

 

 

 

 

4. نه !

نمی‎خواهم تنها ژنی باشم
                         سرگردان
                        در میانِ سلول‎های نیاکانم

که جز خصیصه‎های میراثیِ آنان
             چیزی را با خود نداشته باشم

و هرگز از نخستین بذرِ خویش
                    دست برندارم

و نیاکانم را رها نکنم
             هم بدین حقیقت
                       که آنان در وجود و سلول‎ها و خونم
                                         حضور دارند...

نمی‎خواهم ... اما
بدین شرط که هستی‎ام پیش از هرچیز
                                   بوده باشد...

و زندگانی‎ام،
                تکرارِ آنان نه
                              که آفرینشی از آنِ خویشتنِ خویشم باشد

و دیگر به زیرِ عبای نیایم
                      به در نشوم!

 

---

مرتبط: سایتِ رسمیِ غادة السّمّان

مرتبط: مصاحبۀ یک ماه پیش روزنامه اعتماد با عبدالحسین فرزاد درباره غادة السّمّان و کتاب جدید ترجمه شده از او

14 موسیقی زیبا از بهترین آهنگ ها برای امام علی

به لطف فرمایش یکی از بزرگ‎واران، گشتی زدم و این آهنگ‎ها را از آرشیوم پیدا کردم.

دوسال پیش در یادداشتی قوّالی‎های نصرت فاتح‎علی‎خان برای حضرت علی (و...) را آورده بودم. اما این‎ها فقط از میان آهنگ‎های ایرانی هستند. ان‎شاالله که گوش بدهید و صفا کنید. و ان‎شاالله این اتفاق‎های خوب  و نادر، در موسیقی ایران (یعنی سرزمین عاشقانِ امیرِ مؤمنان) تکرار شوند و بسیار شوند.

البته آهنگ‎های دیگری را هم پیدا کردم، ولی سعی کردم گزیده‎شان را برای شما بگذارم.

____________________________
از درویشِ شهید، سیدخلیلِ عالی‎نژاد

در پیوندِ «موسیقی» و «مولا علی (ع)» هیچ اسمی مشهورتر و موثرتر از زنده‎یاد «سیدخلیل عالی‎نژاد» نیست. فردی که از مشاهیر موسیقی مقامی تنبور و پیوندهای درخشان بین موسیقی و عرفانِ اهل حق بود. از آلبوم‎های با کلام او می‎توان به دو اثر موفق «ثنای علی» و «آیین مستان» اشاره کرد. آلبوم بی‎کلام «شکرانه» نیز از کارهای مورد توجه اوست.

1. دانلود «ثنای علی» سیدخلیل

گونۀ موسیقی: موسیقیِ خراباتی و قلندری، ملهم از موسیقی مقامی اهل حق در غرب کشور |  آلبوم: «ثنای علی» | ساز: تنبور و دف | آهنگساز و خواننده: سیدخلیل عالی‎نژاد | شاعر: مولوی

تا صورت و پیوندِ جهان بود علی بود
تا نقش زمین بود و زمان بود علی بود...

2. دانلودِ «مولاجانم» سیدخلیل

مو آن رندم که پا از سر ندونم
سروپایی به‎جز دلبر ندونم
دل‎آرامی کز او دل گیرد آرام
به‎غیر از ساقی کوثر ندونم

گونۀ موسیقی: همان | آلبوم: همان، این قطعه در آلبوم «آیین مستان» نیز وجود دارد | ساز: همان | آهنگساز و خواننده: همان | شاعر: باباطاهر و عراقی

 

____________________________
از همایون کاظمی

همایون کاظمی است و همین قطعه. آخرین آلبومی که با صدای او گوش دادم «حلاج‎وشان» بود که الحق اثر مزخرف و شوخی‏‎مسلکی بود، هرچند همین آهنگساز هم آن را کار کرده. آلبوم معروفش «به یاد آن گذشته» است که خیلی بد نیست ولی چیز خاصی هم نیست. من فقط یک قطعه‎اش را پسندیدم. شاید همکاریش با «مامک خادم» در آلبوم «واقعه» (واقعۀ اولی فقط) آلبوم شاخص او باشد. اما این قطعه از بهترین قطعات با موضوع مولا علی است و قطعاً کاظمی و مرآتی را جاودان کرده. گفتنی‎ست این قطعه به هیئت‎ها هم راه پیدا کرده و بعضی مداحان (مثل حسن خلج) آن را در حد تیزر ثابت هیئت می‎خوانند.

3. دانلود «یا علی» همایون کاظمی

گونۀ موسیقی: تصنیف، ردیف‎دستگاهی | آهنگساز: _احتمالاً_ محمدعلی مرآتی | خواننده: همایون کاظمی | شاعر: علی معلم دامغانی

یاعلی، یاعلی
لا فتی الاّ علی
سیّد و مولا علی

سِرّ اکبر علی، ساقی کوثر علی
ای به سر افسر علی، صاحب و سرور علی

جان علی، سَر علی
جان پیغمبر علی، فاتح خیبر علی
صاحب و سرور علی

شهریارم مولا، غم‎گسارم مولا
بی‎قرارم مولا، دل‎فگارم مولا
جز تو ای شیر خدا، کس ندارم مولا

ای قیامت از قامتت رازی
ای سرافراز از تو سرافرازی
چون تو دریایی، غرق امّیدم
رشک خورشیدم، گر تو بنوازی

ای فخر عالم
دل را تو مرهم
ما بیدلانیم
ای نوح غرقاب
ما را تو دریاب

 

____________________________
از علی‎رضا افتخاری

اینجا یک آواز داریم و یک تصنیف. هر دو هم بسیار زیبا. آواز که خیلی خاص است، اما اصل کاری دومی (تصنیف) است و ظاهراً آواز ارتباطی با مولاعلی (ع) ندارد. اما از آنجا که آواز مقدمۀ آن تصنیف است هر دو را آوردم. این دو قطعه، دو قطعۀ پایانیِ آلبوم نسیما هستند. قطعات قبلی را دوست ندارم. پاپ سنتی‎اند و زیبا نیستند. اصلاً این آلبوم در زمان خودش به خاطر قطعات نخستینش وفعالیت‎های پاپِ افتخاری ساخته شده بودند. اما حضور این دو قطعه با ساختار و محتوای متفاوت باعث تعجب مخاطبان عمومی افتخاری و التذاذِ مخاطبانِ مشتیِ افتخاری در ابتدای دهه هشتاد شده بود. به‎جز شباهت ساختاری، نکتۀ دیگری هم که در آواز وجود داشت و باعث شد آن را نقل کنم «یاعلی» گفتنِ افتخاری در پایانِ آواز است. یاعلی‎اش هم حالتِ یکجور امضای صوتی پیدا کرده! ... من مدت‎ها از این امضا حیران بودم تا یک‎روز خوانندۀ اثر را دیدم و او نیز اتفاقاً این خاطره بامزه را تعریف کرد: "یک‎روز در خانه را زدند، خانمم گفت ببین کیه، رفتم دیدم یک درویشِ آشفتۀ عجیب و غریب است. گفتم: سلام، بفرمایید؟ . با لحن خاصی گفت: «یاعلی». بی که من دعوتش کنم آمد داخل یک گوشۀ ساختمان دراز کشید. هیچی دیگه، الکی الکی یک‎هفته‎ای پیشِ ما بود. هیچی هم نمی‎گفت. هر کاری داشت فقط یک‎بار با همان لحن می‎گفت: «یاعلی» و من می‎فهمیدم که مثلاً این‎بار منظورش ناهار است. بعد از یک هفته، پا شد یک «یاعلی» دیگر گفت و رفت. همان ایام من آن آواز را ضبط کردم و پایانش با لحن همان درویش گفتم «یاعلی»" یادم هست که این خاطره را جناب افتخاری همراه با کلّی شوخی و خنده و حیرت و فانتزی تعریف کرد. خدا خیرش دهاد. ولی چقدر این آلبوم آخرش (پادشاه فصل‎ها) مزخرف بود.

4. دانلود آواز آلبوم نسیما

گونۀ موسیقی: آواز، ردیف‎دستگاهی |  آلبوم: «نسیما» | ساز: سه‎تار | خواننده: علیرضا افتخاری | نوازندۀ همراه: تهمورس پورناظری | شاعر: سعدی

هزار جهد بکردم که سرّ عشق بپوشم
نبود بر سر آتش میسّرم که نجوشم...

5. دانلود آهنگ «مولا» افتخاری

گونۀ موسیقی: تصنیف، ردیف‎دستگاهی |  همان | خواننده: همان | آهنگساز: فضل‎الله توکل | تنظیم: تهمورس پورناظری | شاعر: حسین منزوی

علی مولا، علی یار و علی یاور
علی والا، علی سرّ و علی سرور
در خیبر ز تو چون کنده شد مولا
ز تو لات و هبل افکنده شد مولا
زهر سویی صدای یا علی آمد
ندای لا فتی الّا علی آمد

که هستی تو؟ همان جان‎آگهِ لشگر-شکاری تو
که هستی تو؟ همان شاهنشه طوفان‎سواری تو
که هستی تو؟ همان سردار روز خندق و خیبر
که هستی تو؟ همان سالار تیغ ذوالفقاری تو

شب است و خفته‎ای با جان خود در جای پیغمبر
شب است  و گفته‎ای با چاه خود راز غمی دیگر
تو که هم دشمن بت‎هایی و هم دشمن بت‎گر
تو که هم جام دریاهایی و هم ساقی کوثر

 

____________________________
از درویش امیر حیاتی

درویش امیر حیاتی، از پیرمردهای موسیقی مقامی و تنبور کرمانشاه و از اساتید سید خلیل بود. همان پیرمردی که در تشییع جنازۀ سیدخلیل سخنرانی می‎کند، هر دو هم در همایش «موسیقی حماسی ایران» حوزه هنری در ابتدای انقلاب اجرا دارند (وقتی هم که درویش حیاتی روی سن می‎آید، سید خلیل سازش را برایش می‎آورد و دستش را گرفته). می‎گویند درویش حیاتی اولین کسی است که در قطعه‎ای با زبان فارسی موسیقی عرفانی (و همراه با ستایش حضرت علیِ) فرهنگ خود را از طریق رادیو به گوش مردم سراسر ایران می‎رساند و آن قطعه، همین قطعۀ معروف است. از این قطعه دو اجرا با فاصلۀ چهل سال وجود دارد. من همان اجرای قدیمیش را می‎گذارم. دیگری را خواستید از بیپ تونز بخرید. یکی از مقام‎های نواخته شده در آلبوم را هم اینجا نقل می‎کنم، چون درویش حیاتی در ابتدایش با خواندن بیت‎واره‎ای، فلسفۀ این مقام موسیقایِ تنبور را با حضرت علی (ع) مرتبط نشان می‎دهد.

6. دانلودِ علی گویم علی جویم (1339)

گونۀ موسیقی: موسیقیِ خراباتی و قلندری، ملهم از موسیقی مقامی اهل حق در غرب کشور |  آلبوم: «علی گویم علی جویم» | ساز: تنبور | آهنگساز: _احتمالاً_ امیر حیاتی | خواننده: امیر حیاتی

علی جان است و جانانم، علی درد است و درمانم
علی دین است و ایمانم، علی اوراد قرآنم...

7. دانلود مقام جلوشاهی، به روایتِ درویش امیر حیاتی

گونۀ موسیقی: موسیقیِ مقامی تنبور |  آلبوم: «علی گویم علی جویم» | ساز: تنبور | نوازنده و راوی: امیر حیاتی

این هم از رسمِ رهنوردان است
ذکر استقبالِ شاهِ مردان است

____________________________
از هژیر مهرافروز

من به‎طور اتفاقی آهنگی از هژیر مهرافروز گوش کرده بودم و پسندیده بودم. اما بقیه کارهایش را نمی‎شناختم. یک‎بار در مجلس ذکری نزد شاعر و عرفان‎شناس و غزل‎سرای عرفانی معاصر دکتر قربان ولیئی بودیم، ایشان فرمودند: «حسن جان تا حالا از هژیر مهرافروز چیزی شنیدی؟» عرض کردم: «بله قربان. یک قطعۀ قشنگ با شعر "آمده‎ام که سر نهم" مولوی. لکن شما را چه به موسیقی پاپ حضرت استاد؟ شما که باید فقط موسیقی اصیل عرفانی و تنبور را گوش بدهید». حضرت ولیئی فرمودند: «بقیه کارهایش را نشنیدی؟» عرض کردم «خیر قربان». فرمودند: «پس برو گوش کن، ایشان خواهرزادۀ سید خلیل است». گفتم عجب! و رفتم آلبوم "دل قلندر"ش را گوش کردم. دیدم طبق قاعدۀ «هو الاول و الآخر» قطعۀ اول و آخرِ آلبوم در حال و هوای مولا علی (ع) است. بهترین قطعه‎اش همان «آمده‎ام» بود که خودم گوش داده بودم. اما چند قطعۀ قشنگ دیگر هم داشت. این آلبوم اولش بود که به یاد دایی‎اش هم بود. واقعاً آلبوم خوبی بود. حتی انتخاب شعرها هم عالی بود. حداقل چهار قطعۀ آلبوم عالی‎ست. بعد رفتم آلبوم‎های بعدیش را هم گوش کردم که دیدم عجیب سانتال و ضعیف شده. از شهرت به بعدش، نه تنها در آثار و ساختار و محتوایشان، حتی دیدم در پوشش هم سانتال شده است و به درد نمی‎خورد. اما دل قلندر هنوز خوب است. (البته در همین قطعۀ زیبای دل قلندر، دوبیتیِ شاهکارِ باباطاهر را در یکی از سطرها با اشتباه وزنی می‎خواند: "اگر دوران به نا اهلان بماند")

8. دانلود آهنگ «دل قلندر» مهرافروز

گونۀ موسیقی: پاپ | آهنگساز و خواننده: هژیر مهرافروز | آلبوم: «دل قلندر» | شاعر: باباطاهر و عراقی

دل قلندر است مولا جان
مستِ حیدر است مولا جان

9. دانلود آهنگ «یا من هو»

گونۀ موسیقی: پاپ، مبتنی بر موسیقی خراباتی و قلندری | آهنگساز و خواننده: همان | آلبوم: همان | شاعر: ابوسعید ابوالخیر، میرزا حبیب خراسانی

ما کشتۀ عشقیم و جهان مسلخ ماست
ما بی‎خور و خوابیم و جهان مطبخ ماست
ما را نبود هوای فردوس از آنک
صدمرتبه بالاتر از آن دوزخ ماست

 

____________________________
از فرمان فتحعلیان

اگر بحث از موسیقی پاپ و حضرت علی (ع) شود و اسمی از فرمان فتحعلیان نیاید شاید کار درستی نباشد. ایشان کارهای متعددی برای مولا علی (ع) خوانده‎اند. اما من بیشترشان را نمی‎پسندم. مگر همان معروف‎ترین و قدیمی‎ترینش که به‎نظرم زیباست.

10. دانلود «بابا حیدر مدد» فتحعلیان

گونۀ موسیقی: پاپ | آهنگساز و خواننده: فرمان فتحعلیان | آلبوم: «راه عشق» | شاعر: _احتمالاً_ سیدعلی عمرانی

من مست مستم بابا حیدر مدد
من حق پرستم بابا حیدر مدد

مطربا چنگ بزن و دف بزن و تار بزن
بر جهان تار از آن یار وفادار بزن
دمی از مدح علی حیدر کرار بزن

یعنی آن روز که حق بود و دگر هیچ نبود
در پس پرده ی معبود علی بود به سجود

مطربا چنگ و می و ضربت و نی ساز کنید
دمی از مدح علی را همه آغاز کنید
مدح شه را به لب لعل گوهر باز کنید
 

 

____________________________
از سیدعلیرضا عصّار

این بخش مکمل است. چون هیچ‎کدام از دو آهنگ آقا سیدعلیرضا عصّار برای حضرت علی (ع) نیستند. ولی حال و هوای قلندری و عرفانِ علوی دارند. اولی بین همۀ مردم معروف است که برای حضرت علی است، شعرش هم معروف است که برای مولوی است، اما هیچکدام نیست. شعر برای جناب سید شاه فضل‌الله حروفی نعیمی استرآبادی است و در آهنگ هم هیچ تصریحی نسبت به مولاعلی (ع) وجود ندارد. اما لحن حماسی و قلندری، آن دف‎های همراه با عصار، آن گیس و ریش و سبیل و چشم و ابروی ایرانی و قلندری و آن سیادت و آن چندسال پیاپی در شب عید غدیر میهمان تلویزیون بودن و دیگر زمینه‎ها باعث شده این آهنگ غیرمستقیم انحصاری مولا باشد. ارتباط آهنگ دوم با مولاعلی (ع) از این هم بعیدتر است. چه‎بسا به آقا صاحب‎العصر بیشتر بیاید! و بیشتر از همه به‎نظر می‎آید مخاطب «انسان» باشد. حالا چه انسان کامل، چه انسان سالک... البته وقتی برداریم سه تا غزل مولوی را با هم قاطی کنیم همین ابهامات پیش می‎آید! ...  اما خب بالاخره کار فضای قلندری دارد و یکجا هم تصریح به نام مولا. هرچه هست اینقدر هست که این‎ها موسیقیِ قلندریِ امروزِ شیعه است.

11. دانلود «ای کاروان» عصار واصفهانی

گونۀ موسیقی: پاپ | تنظیم: فؤاد حجازی | خواننده: سیدعلیرضا عصار و محمد اصفهانی | آلبوم: «کوچ عاشقانه» | شاعر: نعیمی استرآبادی

بر قدسیان آسمان ، من هر شبی «یاهو» زنم
گر صوفی از «لا» دم  زند، من دم ز «الّا هو» زنم...

12. دانلود «هله عاشقان» عصار

گونۀ موسیقی: پاپ | آهنگساز و خواننده: سیدعلیرضا عصار | تنظیم: فؤاد حجازی | آلبوم: «حال من بی تو» | شاعر: مولوی

به صف اندرآی تنها که سفندیار وقتی
در خیبر است برکن که علی مرتضایی...

 

 

____________________________
از خشایار اعتمادی

13. دانلود «خاک آستان علی» اعتمادی و اصفهانی

گونۀ موسیقی: پاپ | آهنگساز: فؤاد حجازی | خوانندگان: خشایار اعتمادی و محمد اصفهانی  | آلبوم: «فصل آشنایی» | شاعر: مظاهر مصفا

 

من آمده‌ام به کوی علی، که سر فکنم به پای علی
گداخته از جفای همه گریخته در وفای علی...

 

____________________________
از شهید ناصر عبداللهی

14. دانلود «احمد ثانی» عبدالهی

گونۀ موسیقی: پاپ | آهنگساز، خواننده و شاعر: ناصر عبداللهی

 

علی ای احمد ثانی به رجعت بالها وا کن
علی ای مرد دین باز آی و فتح کل دنیا کن ...

 

  حسن صنوبری

ده کتابی که همه باید بخوانند

[از آخرین مطالب وبلاگ «به رنگ آسمان» قبل از منفجر شدن بلاگفا]

 

یا: ۱۰ فیلمی که هرکسی باید در زندگیش آن را ببیند!

یا: هزار و یک کتابی که قبل از مرگ باید خواند!

یا: کتابهایی که باید پیش از مرگ خواند!

یا: صد رمان و داستانی که باید در طول زندگی بخوانید!

یا حتی:  پانصد شعری که هرکس باید آن‌ها را خوانده‌باشد!

 

حتماً شما هم از این لیست‎ها و یادداشت‎ها و تیترها و اعداد زیاد دیده‎اید. حرف‎هایی جالب و جنجالی هستند. «آدم خر کن». _و آیا هر آدمی؟... _نه، بیشتر مختص دانشجوهای بی غل و غشِ سال اولی یا افرادی که گمان می‎کنند هنوز در فرهیختگی و روشنفکری به اندازۀ کافی رشد نکرده‎اند. کافی‎ست یک‎بار از خودمان بپرسیم این «باید»ها از کجا آمده‎اند؟ هر «باید»ی خود «باید» مبتنی بر قانون و قاعده‎ای باشد. یا قانونِ خدا: قرآن کریم. یا قانون فطرت: اخلاق. یا دست کم قانونِ مصوّبِ بشری: قانون رسمی هر کشور. این قوانین الزام‎آورند، اما تنها برای پیروانشان. در ایران قانون آمریکا ارزشی ندارد (البته قانون آمریکا در خود آمریکا هم ارزشی ندارد.) برای یک مسلمان قوانین بودایی اهمیتی ندارند. برای یک گرگ سخن گفتن از وجدان احمقانه است. پس حتی همین قوانین هم برای همه الزام‎آور نیستند. اما ما گاهی تیترهایی را می‎بینیم که بی اتکا به هیچ‎کدام از این‎ها «باید»ی را خطاب به همه می‎گویند. آخر به چه حقی؟

تو کی هستی که چنین امری می‎کنی؟

_و دریغا_ من که هستم که حرف تو برایم اهمیت دارد؟!

از نیازهای کاذبی که پس از مشروطه در ما _مخصوصا قشر تحصیل‎کرده_  به وجود آوردند «نیاز به روشنفکر بودن» است. انگار یک چیزی است مثل «احتیاج بدن به ویتامین ث». درحالی که عقل بر اولی صحّه نمی‎گذارد. این فقط یک‎جور عقدۀ روانی و احساسِ حقارتِ نهادینه شده در بعضی نفوس است. غرب‎باختگیِ فرهنگی است. انسان بلند نظر و یک فرد با شخصیّت هیچ‎وقت چنین احساس حقیرانه‎ای ندارد. و این البته سوایِ نیاز به دانش و علاقه به هنر و زیبایی است که نیازی طبیعی و گرایشی فطری برای هر انسان است.

به‎طور کل بنده که نظر صریح و اصلی‎ام را در این باب در این شعر گفته‎ام: کتاب. یعنی تنها کتابی که واقعاً همه باید بخوانیم فقط قرآن است. حتی کسی که دیوان حافظ نخوانده باشد را هم جهنم نمی‎برند. اما اگر از اینگونه مواضع صریح و حکیمانه‎ام هم کوتاه بیایم و به عقل بشری رجوع کنم، هیچ عقلی تجویز نمی‎کند که همۀ ملل و همۀ افراد با همۀ حالات و احوال مخصوص به خودشان باید صدتا کتاب یکسان را حتما بخوانند. هرکسی عمری دارد و دنیایی و جهانی و تمایزی. هرکسی باید کتاب‎هایی را بخواند که به کارش می‎آید. که دوستشان دارد. که ارتباطی به او دارد. انسان رایانه نیست که روی همۀ نسخه‎هایش نرم‎افزار ویندوز نصب کنیم. نرم‎افزار ویندوز و هیچ نرم‎افزار و هیچ کتابی، وحی و قرآن نیستند که حقیقتاً «هدیً  للناس» یعنی «راه‎نمایی برای تمامیِ آدمیان» باشد.

لذا عموماً اینگونه تیترها و یادداشت‎ها فقط برای ارضای توهمِ «روشنفکر شدن در ده دقیقه» نوشته و خوانده می‎شوند. البته گاهی هم _نوشتنشان_ جنبه‎های اقتصادی و تبلیغاتی دارد. طرف بین صد کتاب خیلی یواش کتاب خودش را هم می‎گذارد. یا دیدم آن بزرگواری که پانصد شعر را نوشته، نه یکی نه دوتا، تعداد قابل ملاحظه‎ای از شعرهای خودش را هم آن وسطا جاسازی کرده است!

اگر دقت کنید این «باید»ها عموماً یا در باب ادبیات داستانی هستند یا آثار سینمایی (مورد شعر استثنا بود). و همین هم نشان از همان حقارتِ ناخودآگاهِ از مشروطه به بعد دارد. و اِلّا اگر کسی از «صد حدیثی که همه باید بخوانیم»، «ده سورۀ قرآن که باید قبل مرگ خواند» یا حتی «سی نکتۀ پزشکی که همه باید درمورد سلامتِ لثه بدانند» سخن بگوید، سخنش خارج از بحث ماست و اصلاً نکوهیده نیست.

نیز، معرفی کتاب و فیلم و هرگونه آثار هنری از منظر یک فرد _و نه با احاله به یک بایدِ الزام‎آور و قانونِ کلی نانوشته_ خارج از بحث ما است و امری پسندیده است. این نمودِ عینیِ «کار فرهنگی» است، به شرطی که با دقت و آگاهی انجام شود.

بگذریم.

کلاً فکر کردن کار خوبی است. یک حرف خیلی خوبی در کامنتم در وبلاگ «عقل و زندگی» گفتم نقل به این مضمون که پیش از فلسفه‎خواندن، آدم باید به فلسفۀ فلسفه‎خواندن (چه به معنا الاعم، چه درمورد خودش به طور خصوص) بیاندیشد. لذا قطعاً کتاب‎خواندن بماهو کتاب‎خواندن، بی توجه به فلسفۀ کتاب‎خواندن و چگونگی و چرایی‎اش، نه‎تنها کار روشنفکرانه و فرهیخته‎منشانه‎ای نیست، بلکه امری جاهلانه و بسیار عوامانه است. این است تفاوت روشنفکری در لفظ و ذهن با روشنفکری در معنا و عینیتِ جامعۀ امروزِ ایرانی.

هرکس باید خودش به این نتیجه برسد که واقعاً چه کتاب‎هایی را "باید" بخواند.
 

* خواندنِ مطلبِ آخرِ وبلاگِ «شکوائیه» انگیزه شد این دردودل را بنویسم:

ساده باشیم

زندگی کجاست؟

اگر کسی حس می‎کند خودشیفتگی باعث می‎شود من از عکس‎های خودم در مطلبم استفاده کنم، لطفاً خودش عکسی مناسب این مطلب پیشنهاد بدهد. و بداند من خیلی فکر کردم و به نتیجه نرسیدم

 

عمر گذشت و همچنان داغِ وفاست زندگی

اولین‎بار که این غزل بیدل را خواندم خیلی سنم کم بود، اما لطف خدا شامل حالم شد و در حد خودم مرا گرفت. ردیفش ردیفِ بسیار خاصی‎است و خوشحالیم به جای یک شاعر مضمون‎بازِ درجه دوی سبک هندی، مورد توجه یک شاعر اندیشمند و خردمند واقع شده. بعضی بیت‎هایش خیلی غمگین است و بعضی بیت‎هایش پلی دارد از غم به شادی، بعضی بیت‎هایش حتی شاد و معطوف به قدرت. اما بیت‎های غمگینش بیشتر است و اندوهش هم اندوهی عمیق و اندیشمندانه است. در یکی از همین بیت‎های اندوهگین پرسش از زندگی مطرح می‎شود که پرسشی فیلسوفانه و جانکاه است. مخصوصاً در میانِ شاعرانِ معاصر خیلی‎ها به زندگی اندیشیدند و سعی کرده‎اند پیدایش کنند. خودش را و معنایش را. حتی شعر بعضی‎هایشان شبیه هم شده. مخصوصاً منظورم شعرهایی‎ست که مثل همین غزلِ بیدل، لفظ و معنای «زندگی» هردو در شعر حضور دارند. آن‎هم حکیمانه.

مثلا اخوان در آن شعر زیبایش در گفت‎وگوهایش با «شاتقی» در آن کتابِ عزیز و دوست‎داشتنیِ «سه کتاب» ( «در حیاط کوچک پاییز در زندان» + «زندگی می‎گوید اما باز باید زیست» + «دوزخ اما سرد») داستان را اینطور شروع می‎کند:

زندگی با ماجراهای فراوانش،
ظاهری دارد به سان بیشه‎ای بغرنج و درهم‎باف
                        ماجراها گونه‎گون و رنگ وارنگ‎ست؛
چیست اما ساده‎تر از این، که در باطن
                تار و پودِ هیچی و پوچی هم‎آهنگ است؟!

چه طنز غم‎انگیزی دارد این نتیجه‎گیری!

... تا آنجا که ناگهان وسط حرف‎های یک‎طرفه و حکیمانه اخوان در شعر دیالوگی آغاز می‎شود:

« _ هی فلانی!
زندگی شاید همین باشد»

که تبدیل می‎شود به یکی از سطرهای معروف اخوان. البته ابهامِ زیبای این سطر آغازین در سطرهای بعد باز می‎شود:

«_هی فلانی! زندگی شاید همین باشد
یک فریب ساده و کوچک
آن هم از دست عزیزی که تو دنیا را
جز برای او و جز با او نمی‎خواهی
من گمانم زندگی باید همین باشد»

خیلی زیباست. «خیلی» کم است. زیباست. فقط ساختارش را می‎گویم. محتوایش که آدم را از بین می‎برد.

(... ای خدا بیامرزدت. چطور ما بعد از تو ادعای شاعری کردیم؟ آن‎هم ادعای نیمایی؟ وه، که چه گستاخ ما!)

به بحث برگردیم: پس در شعر اخوان دیدیم محتوای صحبت درباب زندگی را، و ساختار «زندگی شاید فلان چیز باشد» را. این یک ساختار است. اما آیا فقط اخوان چنین سخن گفته؟ خیر، شعرهای دیگری از شاعران دیگری هم هستند، همگی هم معروف و موفق.

فروغ فرخزاد در یکی از مهمترین کتاب‎ها و یکی از مهمترین شعرهایش، یعنی شعر «تولدی دیگر» در کتاب «تولدی دیگر» کلّی در این‎باب حرف می‎زند:

زندگی شاید
یک خیابان دراز است که هر روز زنی با زنبیلی از آن می‎گذرد

این سطر عالی‎ست. چندتا سطر عالی دیگر هم دارد اینجا. بقیه‎شان هم خوب است. اما عالی‎هایشان متمایزند. تناسبِ دراز بودن و طولانی بودن با اندازۀ سطر و طولِ وزن، نیز با تصویرِ ارائه شده و امتدادش، نیز با خودِ معنای زندگی، فقط یکی از شگفتی‎های این سطر است.

در این شعر اول چند تصویر و تعبیرِ پیاپی از زندگی را برمی‎شمارد که اگر دقت کنید همه منتظرِ «معنا» هستند. یعنی در نهانِ خود پرسش از گم شدن معنا دارند. پس از این تصاویر و تعابیر بین سطرها فاصله می‎گذارد و تصویر و تعبیری عاشقانه ارائه می‎کند. گویا این آخری پاسخی برای پرسش معناست. تمایز محتوایی تصاویر و تعابیرِ اولیه با آخری، با فاصله و چینش منطبق است. بنگرید:

زندگی شاید
یک خیابان درازست که هر روز زنی با زنبیلی از آن می‎گذرد

زندگی شاید
ریسمانی‎ست که مردی با آن خود را از شاخه می‎آویزد

زندگی شاید طفلی‎ست که از مدرسه بر می‎گردد

زندگی شاید افروختن سیگاری باشد، در فاصلهء رخوتناکِ
                                                                          دو هم‎آغوشی
یا عبور گیج رهگذری باشد
که کلاه از سر بر می‎دارد
و به یک رهگذر دیگر با لبخندی بی‎معنی می‎گوید «صبح به‎خیر»


زندگی شاید آن لحظه مسدودی‎ست
که نگاه من، در نی‎نیِ چشمان تو خود را ویران می‎سازد

و البته این تصویر و تعبیرِ عاشقانه در شعر ادامه پیدا می‎کند و شاعر آن را بسط می‎دهد (که خودتان می‎توانید بروید بخوانید!)

این بود «زندگی شاید فلان چیز باشد»ِ فروغ. و البته دیدیم تفاوتِ تعبیرِ اخوان با تعبیرِ فرخزاد از زندگی را. اخوان هم در بخش نخستِ شعرش از بی‎معناییِ زندگی حرف می‎زند. و در بخش دوم شعر به معنایی می‎رسد. این شباهتِ این دو شاعر است. هر دو یأس و دهشتناکیِ بی‎معنا بودنِ زندگی را درک می‎کنند و هر دو از این مرحله می‎گذرند و به معنایی متوجه می‎شوند. اتفاقاً معنای موردِ نظرِ هردو هم مرتبط با «عشق» است. این شد شباهتِ این دو شاعرِ بزرگ و دو شاگردِ بی‎نظیرِ نیما. و اما تفاوتشان: معنایی که اخوان پیدا می‎کند معنای سیاهی‎است، رنجِ محتوم است. اما معنایی که فروغ از آن سخن می‎گوید زیباتر و روشن‎تر است. امید دارد. هرچند امیدواریِ فروغ فرخزاد یک امیدواری با چشم‎های گریان و دست‎های لرزان است. امیدی با نهایتِ رنج. ایمانی جانگداز. چونان مؤمنی که آتش به دست دارد (به تعبیر آن حدیثِ معروفِ آخرالزمانی). این است تفاوتِ یک مردِ مرگ‎نژادِ میرندۀ دیرینۀ ایرانی با یک زنِ زندگی‎تبارِ زایندۀ امروزی. ولو هردو اندوهگین، ولو هردو متوجه و آگاه بر تاریکی‎ها و بی‎معنایی‎ها.

و اما شاعر دیگری که باز به زندگی فکر کرده و خیلی بیشتر از همکلاسی‎هایش از زندگی حرف زده بی‎شک سهراب سپهری است. در یکی از شعرهای «حجم سبز» خیلی ساده و شاید هوشمندانه می‎گوید:

زندگی یعنی: یک سار پرید

اما اصل حرف‎هایش در همان منظومۀ معروفِ «صدای پای آب» است. خیلی هم حرف زده. شاید نقل همه‎اش کمی خارج از حوصله باشد. هم کلی درباب «مرگ» حرف زده هم درباره «زندگی». مخصوصاً از آن‎جهت که این بخشِ صحبت‎های صریحش دربارۀ زندگی، مقدمۀ بخش مهمتری است و در ساختار کلی معنا پیدا می‎کند، شاید با نقلِ همه‎شان شعر را بد و پرحرف جلوه بدهم. از طرفی برخلاف شعر اخوان و فروغ و خود اخوان و فروغ، زندگی برای سهراب مسئله نیست، یعنی در شعرش هم سیر خاصی طی نمی‎شود. بلکه زندگی برای سهراب یک پاسخ ساده و آماده است. او یک پاسخ دارد و همان را با تعابیر و تصاویر مختلف بیان می‎کند که بعضاً بسیار هم زیبا هستند و بعضاً نیز خنک و شل. یعنی فروغ و اخوان از یک مرحله‎ای که پرسشی هم دارد، آغاز می‎کنند و به سوی پاسخ می‎روند، حداقل دو مرحله. اما شعر سهراب فقط یک مرحله است و سیر ندارد. با همان پاسخ هم آغاز می‎شود. شاد و خوشحال و سرحال. بعضی از تصاویرش مثل بعضی از تصاویر فروغ می‎خورد که راویِ بی‎معنایی باشد. اما به‎نظرم اینجا منظور سهراب (برخلاف فروغ) این است که همین بی‎معنایی و معنای کم هم به نوعی بسیار با معنا و زیباست.

علی‎ای‎حال بخش مربوط به «زندگی» شعر "صدای پای آب" را کامل نقل می‎کنم!

زندگی رسم خوشایندی است.
زندگی بال و پری دارد با وسعت مرگ،
پرشی دارد اندازۀ عشق.
زندگی چیزی نیست ، که لب طاقچۀ عادت از یاد من و تو برود.
زندگی جذبۀ دستی است که می‎چیند.
زندگی نوبر انجیر سیاه، در دهان گس تابستان است.
زندگی ، بُعد درخت است به چشم حشره.
زندگی تجربه شب‎پره در تاریکی‎است.
زندگی حس غریبی است که یک مرغ مهاجر دارد.
زندگی سوت قطاری است که در خواب پلی می‎پیچد.
زندگی دیدن یک باغچه از شیشۀ مسدود هواپیماست.
خبر رفتن موشک به فضا،
لمس تنهایی "ماه"،
فکر بوییدن گل در کره‎ای دیگر.

زندگی شستن یک بشقاب است.

زندگی یافتن سکۀ ده‎شاهی در جوی خیابان است.
زندگی "مجذور" آینه است.
زندگی گل به "توان" ابدیت،
زندگی "ضرب" زمین در ضربان دل ما،
زندگی "هندسۀ" ساده و یکسان نفس‎هاست.

حالا فکر نکنید همۀ سطرهای ساده‎اش، شل است! این اشتباه خیلی از سهراب‎بازها، مقلدانِ ضعیفِ سهراب و حتی منتقدانِ سطحی‎نگر او است. حال آنکه همین سهرابِ به‎نظر صاف و ساده و حتی الکی‎خوش، گاهی حواسش خیلی جمعِ ظرافت‎ها و ظرفیت‎های واژه‎ها و تعابیر و تصاویر است. برای مثال: «بشقاب» همچین الکی هم در شعر نیامده.

این هم تعبیرِ سهراب سپهری از زندگی که هم در ساختار هم در محتوا تفاوت‎هایی با شعر دو شاعر قبل دارد و البته شباهت‎هایی. یعنی می‎توان که احتمال داد که دو نفر از این سه نفر اول شعر یکیشان را خوانده‎اند و بعد به نظر خودشان درمورد «زندگی» اندیشیده‎اند. موضوعی که با نگاه به تاریخِ شعرها قابل بررسی است. هرچند فقط در حد احتمال. ولی همین فکر کردن به معنای زندگی و ارائۀ تعبیری و تصویری از آن به‎طور توأمان در شعر این شاعرانِ همزمان و تا حدی هم‎سبک (شاعران نیمایی) جالب و مقایسه‎کردنی‎ست.

به‎نظر می‎رسد اینگونه نگاه و تأمل درباب شعر امری معاصر باشد. شاعران گذشته هم به زندگی اندیشیده‎اند اما به نحوی دیگر. آنان زندگی را داستان و روش زیستن در دنیا می‎دیدند. به تعبیری گستاخانه: خیلی کاری به وجود نداشتند، بلکه متعرض موجودی بودند به نامِ «دنیا» که هم «تاریخ» دارد هم «قواعد» هم «آفریننده». لذا پرسششان بیش از اینکه مایۀ فلسفی داشته باشد مایۀ عرفانی دارد (هرچند نه فلسفه است نه عرفان). البته منظور بنده از «وجود» بیش از اینکه وجود بماهو وجودِ فلسفه اسلامی باشد، وجودِ فلسفه غرب است. همان اگزیستانس یا وجودِ انسانی. لذا شاعرِ معاصر بیشتر متوجه وجودِ انسانی زندگی است اما شاعر کهن خود را یکی از هزاران ذرۀ سرگردان در دنیا (به مثابۀ یک موجود تاریخ‎مند و قاعده‎مند) می‎بیند. این است که به جای «زندگی» از «بازیِ چرخ» و «ارادۀ فلک» و «کارِ جهان»  و «چنین است رسم سرای سپنج» حرف می‎زند.

همۀ این حرف‎ها را زدم که بگویم انگاری بیدل دهلوی در آن غزل لطیفش تعبیری معاصر از زندگی دارد. حداقل در بعضی از بیت‎هایش. یعنی او هم واقعاً از خودِ خودِ زندگی پرسش می‎کند.

حالا جدا از همۀ این حرف‎ها بیایید چندتا از بیت‎های زیبا و غمگین و زهرآگینِ دیگر آن غزل را بخوانیم و صفا کنیم:

آخر کار زندگی نیست به غیر انفعال
رفت شباب و این زمان قدِّ دوتاست زندگی

دل به زبان نمی‌رسد لب به فغان نمی‌رسد
کس به نشان نمی‌رسد تیر خطاست زندگی

...

شورِ جنون ما و من، جوش و فسونِ وهم و وظن
وقفِ بهار زندگی‎ست
                                 لیک کجاست زندگی؟

 

گورواکه : مثنوی منتشرنشده‌ای از استاد علی معلم دامغانی

چندی پیش توفیق داشتم نشستی را با موضوع بررسی شعر و اندیشۀ استاد علی معلم دامغانی برگزار کنم. در ابتدا یادداشتی را که قبلا درمورد شعر و سبک شعری استاد نوشته بودم خواندم و سپس از استاد میرشکاک و آقایان سعیدی و توکلی دعوت کردم تا سخنان خودشان را درمورد شعر استاد معلم مطرح کنند.

از نکات جالب این نشست این بود که وقتی از استاد معلم برای سخنرانی و شعرخوانی دعوت کردم استاد معلم شعر تازه و منتشر نشده‎ای را برای نخستین‎بار در در این نشست قرائت کردند که حاوی اندیشه‎های حکمی، عرفانی و حتی تازه‎ترین نظرات سیاسی ایشان بود. مراسم که تمام شد از استاد خواستم متن کامل شعر را در اختیارم قرار دهند تا به گوش دوستداران شعر ایشان برسانم.

ایشان در مقدمۀ این شعر چنین نوشته‎اند:

« به نام نامی مام شَبَّر و شبیر، مام یوسف و بنیامین، تالی لنگر آسمان و زمین، دختر محمد امین (ص)

برای یوسف عزیز و یوسفان چاه تعلق _ تعقل . وَاعْتَصِمُوا بِحَبلِ الله . توکل، توسل، تأمل، تحمل، تخیل، اَی شعر به ما هو شعر»

 

در ادامه متن این شعر را با ویرایش صحیح و توضیح بعضی از عبارات و اشارات‎اش به صورت پی‎نوشت، می‎خوانید.

درمورد وزن شعر: گویا استاد معلم در این شعر تا حدی پیشنهاد نیما درمورد کم و زیاد کردن ارکان وزن را پذیرفته‎اند اما به نحوی که ساختار شعر کلاسیک تغییر پیدا نکند.

 

 

ما کویری‌ها، نه، غیر از ما کویری‌ها

هر که در هرجای گیتی خستۀ بندِ اسیری‌ها

 

هر که در هرجای گیتی ماهیِ تُنگ تَهِ دریاست

پای‌بستِ رازدار منطق گنگ شَهِ دریاست

 

شاه دریا گفت: جایی در جهان بی آب بنمایید

می‌پذیرم هرچه حتی در گمان و خواب بنمایید

 

لیک آنجا هر کجا باید جهانِ ماهیان باشد

رهگذار ناگهان و آگهانِ راهیان باشد

 

شاهِ ماهی‌های دریا گفت: وک‌ها¹ واژه و واک‌اند

چون مکررگوی و پرگو، بیش و کم از معرفت پاک‌اند

 

در دو عالم زیستن هنجار هرکس نیست

ساده‌اندیش است وک، این مایه در خس نیست

 

وک اگر دانی به خشکی راوی دریاست

در حضور ماهیان استاد ساحل‌کاوی گویاست

 

وک! نه وک! بیچاره وک! دریاست یا خشکی؟

چون دو گون آهو که این پشکی‎ست آن مُشکی

 

سفله گر دیدارش بودی، هردوان بودی

گر به خشکی باد بودی، آبِ در دریا روان بودی

 

وک نمی‌داند که جمع خشکی و دریاست در گیتی

گر به خود باشد بسی ناگفته را گویاست در گیتی

 

گورواکه² است این زمان گر راست خواهی در زمین شاعر

گرچه بعد از انبیا گیتی ندارد جز همین شاعر

 

وحی، «مالاتفلعون»³ت گفت تا قول و عمل باشی

گفتۀ ناکرده‌ای گر، باید از قولت خجل باشی

 

غرب و شرق این روزها آمیغِ⁴ هرجایی ست

تا نپنداری که فصل و تیغ، دارایی ست

 

تیغ‌بازی؟ بر سر خود زن که آمیغی

ور نه عریان گر شوی از هردوان، تیغی

 

آن که می‌آید برای فتح مکه بر سر صلح است

تا به جایی که ستیز و جنگش حتی از در صلح است

 

پس مبین این بیشه را از خاک بالاتر که بسیار است

نوبتی زی ریشه‌ها شو، ریشه هنجار است

 

با طناب قصه تا اسطوره‌های دور در چَه شو

وانگهی گر دانش و دیدار داری کورِ آگه شو

 

کورِ آگه باش، افسون فریب رنگ را بشکن

سر بنه در باد، شولای غریب ننگ را بفکن

 

چاه و دریا و کویر و هرکجا گو شش جهت راه است

پنج از آن، بن‌بستِ محتوم است نزد هر که آگاه است

 

راست می‌گویی اگر سوی فرا رو کن ز خاک و چاه

ذره‌ای زی آفتاب آ، غره‌ای⁵ زی ماه

 

هرچه جز این قول، قل‌واکه‌ست⁶، شیطانی است

سوی قرآن آ به برهان زانکه تنها وحی، وحیانی است

 

وا اسف، یوسف نباید بندیِ حبّ و سبق باشد

پُر نمی‌دانی، ورق بفکن اگر جز وحیِ حق باشد

 

هم رفاقت هم رقابت هر دو فکر نازک‌اندیش است

زین دو باید رست، کاری هست، کاری، گر تو را کیش است

 

توبه باید کرد از شعر و شعور و خامیِ خاکی

هرچه بینی محض لولاک است، هان ای جانِ افلاکی!

 

 

---

1.  وَک: قورباغه
2. گورواکه: صورتی از همان «قورباغه»
3. اشاره به بخشی از توصیف شاعران در قرآن «وَ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ ما لا یَفْعَلُونَ» (شعرا-225)
4. آمیغِ چیزی بودن: آمیخته بودن به آن چیز
5. غره: شب اول ماه
6. قل‌واکه: صورتِ تأویل‎پذیرتری از همان «قورباغه»

گزارش تفصیلی نشست نقد و بررسی گزیده اشعار علی معلم دامغانی

 

سومین جلسه از سلسه جلسات عصر اثر با موضوع نشست نقد و بررسی کتاب گزیده‌ی اشعار علی معلم دامغانی، روز دوشنبه 18 اسفندماه، در محل کانون اسلامی انصار برگزار شد. در این جلسه، کتاب گزیده‌ی اشعار علی معلم دامغانی با حضور یوسف‌علی میرشکاک، نعمت‌الله سعیدی و زهیر توکلی به عنوان منتقد مورد بررسی قرار گرفت. در ابتدای این جلسه حسن صنوبری در جایگاه مجری و کارشناس برنامه، ضمن سلام و خوشامدگویی به حاضران، اشاره داشت که این سلسله جلسات، بیش از اینکه مربوط به نقد آثار باشد، با هدف معرفی آثار شاخص در حوزه ی شعر معاصر برگزار می‌شود. وی سپس با قرائت بخشی از متنِ «پنجره‎ای به شعر علی معلم دامغانی»* به معرفی میهمانِ جلسه و جایگاهش در ادبیات معاصر پرداخت.  صنوبری پیش از دعوت از منتقدان تاکید کرد : «ترجیح ما این است که منتقدانِ گرامی هم درمورد شعر استاد معلم به‎طور کلی سخن بگویند و هم به‎طور خاص به بررسی کتاب «گزیده شعر علی معلم دامغانی» که به همت آقایان محمدکاظم کاظمی، سید ابوطالب مظفری و محمد نوراللهی گردآوری شده است بپردازند».

 

 

یوسفعلی میرشکاک: معلم شاعر شاعران است، نه شاعر مردم

پس از این مقدمه‌ی مجری، نخستین فردی که شروع به سخنرانی نمود، یوسف‌علی میرشکاک بود. وی در ابتدای سخنان خود ضمن اظهار مسرت از دیدار مجدد استاد معلم دامغانی، گفت: «من به سراغ حرف‎های خودم درباره‌ی معلم می‌روم، چون با چیزهایی که دوستان در این کتاب نوشته‌اند هیچ موافق نیستم. از اشتباهات جزئی، مثل اینکه  بیت «کنگره ویران کنید از منجنیق | تا رود فرق از میان این فریق» مولوی را نفهمیده‎اند و نسبت داده‌اند به قصیده‌ای از خاقانی گرفته تا اشتباهات کلی که دوستان بسیار راحت درمورد غث و سمین شعر نظر داده‎اند، آن هم شعر کسی مثل معلم که اگر انتهای تاریخ ما باشد و تاریخ ما به پایان رسیده باشد _که انگار این طور است_ او آخرین شاعر  بزرگی است که ما در تاریخ خود داریم. شعر معلم شعر ذوقی نیست و معلم در شعرهایش برخلاف ترانه‌هایش شاعر مردم نیست، بلکه معلم شاعر شاعران است؛ مانند بیدل که می‌توان در سایه‌اش نشست و مشق شاعری کرد. معلم جزو موارد نقض این سخن بیهوده‌ی غربی است که "اساس شعر خیال است و شعر کلام مخیل است". بنیاد شعر معلم، تفکر است، یعنی آن بخشی از شعر معلم که معلم را معلم کرده و باعث می‌شود من بگویم ایشان پس از بیدل بزرگترین شاعر ماست، تفکر معلم است. بزرگان ما همه اهل تفکر بوده‎اند و هیچکس اهل کلام مخیل و شاعری محض نبوده است. این شعر ارزشمند است چون بنیادش تفکر است. اما تفاوت معلم این است که معلم در هیچکدام از مثنوی‌هایش شأن صوری و لفظی شعر را نمی‌شکند، یعنی به خاطر این که حرفش را بزند شعریت شعر را قربانی اندیشه نمی‌کند، به خلاف مولانا و عطار. شاید بتوان گفت پس از سنایی و بیدل، معلم تنها شاعر متفکری است که حواسش به جنس لفظ هم هست و لفظ را فدای معنا نمی‌کند.»

میرشکاک با اشاره به توانایی معلم در قالب مثنوی افزود: «اگر معلم می‌خواست حرف‎هایش را در قالب غزل بگنجاند احتمالا جواب نمی‌داد، چون فضای غزل بسیار اجمالی‌تر از آن است که اندیشه‌ی معلم را تاب بیاورد. کاش معلم بیرون از پرده‌ی اجمال نیز تفکراتش را بیان می‌کرد؛ چون شعر به هر حال به خاطر ذات وزن اجمالی است و سخنی که به شعر بیاید بیشتر از القاء اصول نیست و تفریع فروع به عهده‌ی کسانی است که می‌پذیرند آنچه را در شعر هست.»

 

میرشکاک: معلم با حکمت تاریخ حرفش را می زند

شاعر کتاب زخم بی‌بهبود با اشاره به مثنوی معلم در سوگ امام خمینی(ره) اضافه کرد: «معلم در این مثنوی می‌گوید اگر تو حافظ وضع موجود باشی اقتدایت به عاشورا و سقای کربلا معنی ندارد، چون آن‌ها نافی وضع موجود بودند. تفکر شعر معلم، گسسته و موضوعی نیست، بلکه پیوسته و موضعی است؛ شاعر نسبت به کل عالم  موضع و به تعبیر نیچه پرسپکتیو دارد و نمی‌خواهد تنها شعر بگوید.»

یوسفعلی میرشکاک بیان کرد: «در کل سبک بازگشت و مشروطه به این سو، هیچ شاعری مثل معلم با حکمت تاریخ یا به قول امروزی‌ها فلسفه‌ی تاریخ حرفش را نزده است. آیا معلم نمی‌توانست مقاله بنویسد؟ بسیاری مقاله نوشتند، اما همه‌اش را باد برد. چون تقدیر تاریخی این سرزمین از ابتدا در شعر رقم خورده، شعر ماندگار است. این حرف‌ها درونی هستند و از کتاب بیرون نمی‌آیند بلکه حاصل همتافت بین خرد و عاطفه و گفتار شاعر و جان‌بینی و جهان‌بینی توامان شاعرند.»

نویسندۀ کتاب نیست‎انگاری و شعر معاصر با اشاره به ترانه‌های استاد معلم گفت: «از ابتدای "بوی جوی مولیان..." که رودکی با چنگ نواخت تا ترانه‌های امروزی، تفکر خاصی در ترانه‌ها دیده نمی‌شود؛ اما ترانه‌های معلم نیز حرف دارند. مثل همان ترانۀ «برید از اونا بپرسید که شنیده‎هارودیدن». شاعر ملتزم به تفکر نیست، بلکه تفکر ملتزم به شاعر است و به دنبال شاعر می‌آید.»

میرشکاک در پایان سخنان خود از شاعران درخواستی کرد: «خواهشی که از شعرا دارم این است که برخورد لفظی و صوری با شعر معلم نداشته باشند؛ بلکه از شعر معلم یاد بگیرند چگونه تفکر را وارد قلمرو شعر کنند.»

 

زهیر توکلی: زبان شعری معلم، بیانگر نوعی غیرت، تعصب و عشق به زبان فارسی است

پس از پایان سخنان میرشکاک، زهیر توکلی سخنان خود را آغاز نمود. وی پس از مقدمه‌ای کوتاه در مورد سابقه‌ی حضور خود در جلسات ادبی استاد معلم، اشاره داشت: «دو رویه در شاعران قدیم وجود داشته است. یکی رویه‌ی صاحب قابوس‌نامه است که به پسرش می‌گوید شعر را از بهر مردمان گویند نه از بهر خود. رویه‌ی دیگر، رویه‌ی عطار است که در یکی از کتاب‌های خود اشاره می‌کند که شاعر دردی دارد که خواب را از چشم او می‌گیرد و با نوشتن شعر می‌تواند این درد خود را التیام بخشد. کهن‌گرایی‌ای که در زبان شعر آقای معلم هست، از جنس کهن‌گرایی اخوان ثالث یا شفیعی کدکنی نیست. کهن‌گرایی ایشان تعصب و غیرتی به زبان خراسانی است. دیگران معامله‌ای کرده‎اند به حساب ارادت و علاقه‌ای که به خراسان داشتند ولی چیزی که مخاطب  در شعر استاد معلم می‌بیند این است که ایشان در واقع به نوعی انتخاب زبان شعر دست‎زده‎اند برای نوعی تعصب و عشق و غیرتی که به زبان فارسی دارند. از نظر من این نوع استفاده از زبان نیز خودزنی است؛ در شعرهای ایشان تعمدی بر استفاده از الفاظ قدیمی وجود دارد که گاهی او را از زبان فارسی روزمره دور می‌کند. مثلا در «بر دهل بی هنگ بی هنجار، می‎کوفد باد»، به جای «می‎کوفد» می‎شد بگوید «می‎کوبد»، مشکلی هم پیش نمی‎آد چون اینجا ردیف است. یا در « روح دیو است، دروج است، فریب است این باد» به جای «دروج» می‎شد «دروغ» بیاید، اما شاعر آگاهانه آن صورت کهن را استفاده کرده است. اتفاقی که در شعر ایشان افتاده است و پیش از این هم وجود داشته است، مقدس کردن یک جغرافیا و تاریخ است. در اشعار استاد شفیعی کدکنی هم این تقدیس و تقدس خراسان بزرگ با تفاوت‎هایی دیده می‌شود. علی معلم این دغدغه که مردم  زبان کهن نمی‌فهمند را رها کرده است و از این رو شاید زبان شعری ایشان از زبان فارسی امروز اندکی جدا باشد. حتی اخوان هم اندکی این دغدغه را داشته است که مردم باید زبان شعر را بفهمند. استاد معلم شعر خود را به زبان خراسانی می‌گویند و تلقی ایشان از خراسان، حتی به تلقی استاد شفیعی کدکنی از خراسان نیست. درک ایشان از خراسان محدود‌ۀ وسیعی است که دامغان و صد دروازه و ری و بسیاری از شهرهای دیگر را در بر می‌گیرد. خراسانی که ایشان می‌گوید، از یک منظر خراسان زبان و ادبیات فارسی است و این به صراحت در قصیده‌ای که برای امیرخسرو دهلوی گفته‌اند، مشخص است.

هوشنگ ابتهاج در خاطرات خود اشاره می‌کند که ببینید حافظ و سعدی با مردمی که دارای تاریخ بسیار متفاوت و در حال تغییرند چه کرده‎اند که مردم چنین برای شاعران ارج و منزلت قائل هستند؟ تاریخی که به لحاظ فیزیکی و سیر خطی زمان، مدام انقطاع دارد و مدام دچار نسل‌کشی می‌شود چه چیزی آن را استمرار داده است؟ مهم‌ترین عنصر آن به عنوان یک ایرانی، ادبیات و زبان فارسی است و چون ادبیات و زبان فارسی از خراسان شروع می‌شود و هم‌چنان زبان معیار ما، زبان دری است. این خراسان همان خراسانی است که آقای معلم به آن نظر دارد و علی‌رغم همه‌ی اقتباس‌های هنرمندانه‌ای که از بیدل، صائب و نظامی دارد، به زبان خراسانی نظر دارد. از نظر من آقای معلم در مثنوی‌های خود بیش از هر کس دیگری به نظامی نظر دارند؛ چون ایشان اصالتا شاعر غریب‌گو و غریب‌دوستی هستند و چون نظامی غریب است، توجه ایشان به وی بسیار جدی است. البته این نکته هم اهمیت دارد که شعر آقای معلم خود غریب و دیریاب است. غرض اینکه خاستگاه زبان فارسی امروز ما زبان خراسانی و محمل و جایگاه اصلی زبان دری، همان زبان خراسانی است. نکته‌ی دیگر، این است که ایشان احساس می‌کند متعلق به دوره‌ی دیگری است و از این رو زبان خود را به این شکل درمی‌آورد و بر اساس آنچه که من در اشعار آقای معلم دیده‌ام، معتقدم که این صداقت در آینده اثر خواهد گذاشت.»

 

شاعر کتاب میخانقاه در ادامه افزود: «ایرادی که من به این کتاب دارم این است که غزل‌های استاد در این کتاب آورده نشده است، در حالیکه بعضی از غزلیات ایشان بسیار لطیف و زیبا هستند. نقد دیگری که من بر این کتاب وارد می‌دانم این است که نباید گزیده جمع می‎شد. زیرا واقعا یک بیت استاد معلم هم یک بیت است. بهتر بود همه شعرها جمع می‎شد. نکته‌ی سوم این است که من از قلم‌انداز خوشم نمی‎آید. قلم‎اندازی نباید در این کتاب وجود می‌داشت و به نظر من یک‌دستی این کتاب را از بین برده است؛ بهتر بود که یا مقاله در انتهای کتاب در توضیح آن ضمیمه می‌شد و یا مانند کاری که آقای ترکی در رجعت سرخ ستاره انجام داده است، به صورت پانویس ترکیبات یا تلمیح‌های ناملموس را اضافه کند. این نوع قلم‌اندازی در این زمینه حاکی از نوعی اشراف به شعر است که از نظر من کسی در مورد شعر آقای معلم چنین توانایی‌ای ندارد. »

در اینجا مجری جلسه متذکر شد بسیاری از مقدمه‎ها با توجه به مطلع نبودنِ خواننده از فضا و حواشیِ دورانِ سرایش شعرها و انتشارشان در مجله‎ها مخصوصا برای مخاطب عام راهگشا و مفید است و شاید اشکال اصلی متوجه آن‎دسته از مقدمه‎ها باشد که ا یک مقدمه فراتر رفته‎اند و با قضاوت درمورد شعر پیش از خواندن به مخاطب پیش فرض می‎دهند، مخصوصا که گاهی این قضاوت‎ها منفی و یا کاملا سلیقه‎ای هستند. توکلی با منصفانه دانستن این تمایز درمورد مقدمه‎های کوتاهِ ابتدای شعرها بحث خود را چنین ادامه داد:

«نکته‌ی دیگر این است که مقدس‌ کردن جغرافیا و تاریخی خاص، در مخاطب علاقه به تماشای مکان‌های تاریخی را به وجود می‌آورد. از این منظر می‌توان گفت که این امر صرفا دیدار با تاریخ نیست؛ بلکه احضار یک دوره‌ی تاریخی است. نکته‌ی دیگر این است که دقت داشته باشیم جناب معلم بنا به اظهار نظر موسیقی‎دانان بر موسیقی نواحی تسلط کامل دارند. استاد معلم علاقه‌ای به فرهنگ مردمی و فولکلور دارند و دلیل به بزرگی یاد کردنشان از انجوی شیرازی هم این بود که او با تشکیل گروهی شروع به مطالعه و شناخت فرهنگ مردمی نمود و تاکیدش بر این بود که از عبارت فرهنگ مردمی استفاده شود نه فرهنگ عامه. چون با استفاده از فرهنگ عامه، مردم عادی را از خواص جدا نموده است. از طرف دیگر توجه به این نکته هم دارای اهمیت است که اساسا استفاده‌ی ایشان از اوزان بلند شاید به این خاطر بود که شعر زورخانه‌ای را احیا نمایند و شعر ایشان، شعر پهلوانی است. شعر ایشان ابعاد بسیار زیادی دارد. اگر ما از شعر انقلاب صحبت کنیم، باید بگوییم که استاد معلم و اشعار ایشان همیشه جزیره‌ای جدا در شعر انقلاب بود. یکی از علت‌های غرابت شعر ایشان هم همین است که معلم دست به کار بزرگی زده است و خواسته این ابعاد مختلف را با هم جمع کند و در بعضی از اشعار که مخاطب احساس می‌کند شعر یک‌دستی خود را از دست داده است به همین خاطر است.»

 

نعمت‎الله سعیدی: شعر معلم آیینه‌ای است برای مخاطب که می‌تواند درونیات خود را در آن ببیند

پس از پایان سخنان توکلی، صنوبری از نعمت الله سعیدی، منتقد و شاعر، دعوت نمود تا سخنان خود را آغاز نماید. وی در ابتدای سخنان خود ضمن تشکر از تدارک این جلسه، تصریح نمود: «ما دو طیف شاعر داریم، شاعرانی که تربیت می‌شوند، کتاب می‌خوانند، مهارت کسب می‌کنند و تلاش می‌کنند که شعر خوب بگویند. طیف دیگر شاعران، کسانی هستند که تلاش می‌کنند که شعر نگویند. به تعبیر دیگر، این افراد وقتی شعر می‌گویند که نمی‌توانند شعر نگویند. من استاد معلم را از گروه دوم می‌دانم. ایشان کسی است که تا وقتی که نتواند شعر بگوید شعر نمی‌گوید و زمانی دست به قلم می‌برد که دیگر نتواند شعر نگوید. در خصوص نکته‌ای که آقای زهیر توکلی اشاره کردند تحت عنوان قلم‌انداز، در بسیاری از مواردی که در توضیح اصطلاحات و واژه‌های ناملموس اشعار آمده است، به مخاطب عام کمک شایانی کرده است. اما در مورد شعر خود آقای معلم، این یادداشت‌نویسی نه فقط قلم‎انداز که بعضی اوقات غلط‌انداز است.

 

نویسندۀ کتاب  عفریته و افلاطون در ادامه گفت: یک رویکرد وجود دارد که به شعر فرمی نگاه می‌شود که خلاصه‌ی آن این است که ما در این عالم فرم بدون محتوا می‌توانیم داشته باشیم؛ اما نمی‌توان متصور شد که محتوایی باشد اما فرم نداشته باشد. چون فرم می‌تواند بدون محتوا باشد ولی محتوا نمی‌تواند با فرم باشد، پس اصالت با فرم است. اساس فلسفی آن هم این است که انسان به خود وانهاده است و بنابراین محتوایی وجود ندارد و بنابراین محتواها هم به فرم تقلیل پیدا می‌کند. بنابراین باید صرفا لذت برد. در نتیجه‌ی این، تفکری شکل می‌گیرد که دنیا ماشینی شده و اوقات فراغت حاصل شود. این اوقات فراغت به عنوان مسکّن به هنر نظر دارد. در اینجا، بحث مهم دیگری از سوی ابن‌سینا و سایر بزرگان شکل می‌گیرد که اساس آن بر این استوار است که غایت انسان لذت بردن است یا فهمیدن؟ تمام لذت‌ها به فهمیدن انسان برمی‌گردد و در نهایت غایت انسان را در فهمیدن می‌دانند. وقتی با این زاویه‌ی دید نگاه می‌کنیم هنر و شعر به صورت اخص، واجد معنای دیگری می‌شود. ولی متأسفانه امروزه فرم‌گرایی و ظاهربینی وجود دارد و به همین دلیل توجه به شکل و فرم، سوءتفاهمات بسیاری دیده می‌شود. مشکل شعر امروز ما این است؛ این که شعرای امروز ما دغدغه‌ی حرف‌ زدن دارند و نه دغدغه‌ی شنیدن. استاد معلم از آن بزرگوارانی است که در درجه‌ی اول دغدغه‌ی شنیدن داشته است. با نگاهی اجمالی به شعرش می‌توان دریافت که مطالعات ایشان در حوزه‌ی فلسفه و تاریخ به خوبی در شعر ایشان نمود دارد. در همه‌ی بحران‌هایی که امروزه بشر با آن مواجه است، بحران تفکر از همه‌ی بحران‌های موجود خطرناک‌تر است. بحران تفکر وقتی ریشه می‌گیرد و گسترده می‌شود، تبدیل به بحران معنا و پس از آن تبدیل به بحران زبان می‌شود. علت اینکه این بحران را از سایر بحران‌ها خطرناک‌تر می‌دانیم، این است که بحران زبان، بحران فهمیدن و فهماندن است. شعر وقتی به مقام آیینگی می‌رسد، مخاطب هر آن‌چه را که می‌داند می‌تواند در آیینه‌ی شعر شاعر ببیند. اگر شعر آیینه شود، دیگر نیازی به معنای شعر نیست. هر معنایی که در ذهن مخاطب هست، شعر بازتاب‌دهنده‌ی آن است. به ندرت شعرهایی داریم که چنین ویژگی‌هایی داشته باشند؛ اما من شعر استاد معلم را دارای این ویژگی می‌دانم. من این ویژگی را برای ترانه‌های استاد معلم قائل نیستم که برای مخاطب عام قابلیت فهم بیشتری دارند؛ این ترانه‌ها دقیقا واجد همان ویژگی کلی‌ای هستند که در دیگر اشعار ایشان می‌توان دید.»

 

علی معلم دامغانی: بحرانِ زبان، مژدۀ ظهور موعود است

به عنوان حسن ختام این جلسه، محمدعلی معلم دامغانی، سخنان خود را در خصوص این جلسه اظهار داشت: «آیا واقعا شعر را می‌شود با بیان و لغت و عروض و این‌ها فهمید؟ نه؛ هرکس بخواهد شعر شاعری را متوجه بشود باید آن قدر بخواند که جان او با جان شاعر پیوند بخورد. وقتی کسی به این حد برسد می‌بیند حتی بعضی حرف‌هایی که در کتاب‌های ادبیات نوشته شده است گمراه‌کننده است.»

استاد معلم با توصیه‌ی خواندن قرآن به حضار افزود: «هیچ کتابی به اندازه‌ی قرآن انسان را روشن نمی‌کند. هرکس می‌خواهد راه میان‌بر برود، هیچ نخواند و همین یک کتاب را بخواند و بخواند و بخواند.»

وی همچنین به شاعران یادآور شد: «حافظ دین خدا بودن، از وظایف شاعر است، آن هم نه به معنای کسی که شعر می‌گوید، بلکه به معنای کسی که شعور دارد. شعر، ریاضی، هندسه و همه چیز از هیچ و نیستی شروع می‌شود. از نقطه و صفر تا حروف و اشکال پیچیده. جهان را خدا ساده آفریده، اما دیگران آمدند و تفلسف کردند و پیچیده‌اش کردند. اما خدا یک عامی امی را به عنوان پیامبر فرستاد که خط نوشتن هم بلد نبود. هنوز هم اگر اقتدا به خود او باشد باید همه‌ی چیزهایی را که می‌دانیم دور بریزیم و برگردیم به بساطت محض. به این‌که هیچ نمی‌دانیم. زندگی بسیار ساده است. توصیۀ من به شما این است که جز این کتاب هیچ نخوانید و لوح خود را سپید و پاک نگهدارید، یا آنقدر بخوانید که از شدت رنگ، لوح دوباره سپید شود. چون جمع همه رنگ‎ها سپیدی است و نهایت دانش آموختن رهایی است. اما نصفه نیمه نباشید و نخوانید»

 

استاد معلم در پایان سخنان خود با اشاره به بحران نابودی زبان فارسی اشاره داشت: «بحران زبان همان مژده‌ی بزرگی است که باید اتفاق بیفتد تا ما بفهمیم فارسی و عربی و لاتین و بقیه‌ی زبان‌ها با هم فرق ندارند. البته می‎دانم باورش سخت است؛ اما با مطالعه‌ی قرآن و زبان‌های زنده و مرده‌ی دنیا و اندیشه‌های مهری این قابل‌فهم است.»

در آخرین بخش جلسه استاد معلم تازه‎ترین شعر خود را با حاضران در جلسه قرائت کردند

 

 

---

 

*این متن را در ۱۲ بهمن ۱۳۹۳  نوشته‌ام :

 

یکم: پنجره‎ای به شعر علی معلم دامغانی

استاد محمدعلی معلم‎دامغانی متولد ۱۳۳۰ و معروف به «علی معلم»؛ ادیب، دانشمند، پژوهشگر و از مهمترین شاعران روزگار ما و برترین چهره‎های شعر انقلاب است. در نظرسنجی شش سال پیش که درمورد برترین شاعر پس از انقلاب صورت گرفت، علی معلم هم مانند زنده‎یادان سلمان هراتی، سیدحسن حسینی و قیصر امین‎پور در صدر برگزیدگان بود، با این تفاوت که آن سه عزیز سفرکرده از تاثر عاطفی و تمایل و توجهی که پس از مرگ یک شاعر درموردش اتفاق می‎افتد بهره‎مند بودند، اما معلم بی‎بهره از این امتیاز در ردیف برترین‎ها قرار گرفته بود.

در ذهن اهالی ادبیات معلم نزدیک‎ترین تصویر را به تصور دیرین و کهن‎الگویی که از غول‎های ادبیات فارسی و چهره‎های برتر و دوران‎ساز شعر کلاسیک داریم، دارد. شاعری که حکمت معنوی، نبوغ شعری و احاطۀ شگرفش بر متون کهن (اعم از ادبی و دینی و تاریخی) همواره مورد تعجب و رشک صاحب‎نظران و شاعران برجسته بوده است. برای اثبات این نکته کافی‎ست توجه کنیم که مطرح‎ترین پژوهشگرانی که درمورد شعر انقلاب کار کرده‎اند و مهم‎ترین صاحب‎نظران جریان شعر انقلاب یعنی شاعران و اساتیدی چون «یوسفعلی میرشکاک»، «محمدرضا ترکی» و «محمدکاظم کاظمی» در حیطۀ شعر معاصر همگی از هواداران پروپاقرص شعر علی معلم‎اند و این هواداری و هواخواهی را بارهاوبارها عنوان کرده‎اند.

مثنوی، قالب اصلی و مورد توجه معلم است و او ساختاری نوین و متفاوت به این قالب دیرین ادبیات فارسی بخشیده است. ساختاری دشوار که یگانه پیام‎بر و پیروی راستینش خود معلم بود. هرچند این ساختار به کرّات از سوی عموم شاعران انقلاب مورد توجه قرار گرفت اما کسی نتوانست به خوبی معلم در آن موفق شود.

از مثنوی‎های مهم و معروف علی معلم دامغانی می‎توان به «باور کنیم سکه به نام محمد است»، «تاوان این خون تا قیامت ماند بر ما»، «هجرت»، «هلا ستارۀ احمد، هلا ستارۀ صبح»، «کلیله»، «نی انبان مشرک»، «ماند زین غربت»، «عزای مرتضی» و «زمان آبستن جنگی است، جنگی مثل عاشورا» اشاره کرد.

قالب ترانه هم از جمله قالب‎های شعری معلم است که معلم در دهه هفتاد و هشتاد به آن پرداخت و حاصل کار ترانه‎های موفق و معروفی شد که با صدای خوانندگانی چون محمدرضا شجریان، علیرضا افتخاری، محمد اصفهانی و مجید اخشابی آن‎ها را شنیده‎ایم.

گفتنی‎ست معلم هم اکنون رئیس فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران است.

 

 

دوم: کتاب‎های علی معلم دامغانی

 

۱. رجعت سرخ ستاره

یگانه مجموعه‎شعر علی معلم که یک‎بار در سال ۱۳۶۰ منتشر شده است و گویا به اصرار دیگران. چاپ دوم کتاب باز به «اصرار دیگران» بیست و پنج سال پس از چاپ نخست در سال ۱۳۸۵ به اهتمام دکتر محمدرضا ترکی منتشر شد. در این مجموعه می‎توانید مثنوی‎های انقلابی و دینی درخشان معلم در سال‎های پیش از انقلاب و ابتدای انقلاب و همچنین تعدادی از غزل‎های او را بخوانید. برخلاف مثنوی‎های کتاب که تا هنوز ورد زبان شعر دوستان‎اند، غزل‎های کتاب توفیق چندانی در بین عموم و خصوص مخاطبان ادبیات پیدا نکردند. این کتاب از بهترین نمایندگان پدیده‎ای به نام «شعر انقلاب» و آمیزۀ نبوغ و اعتقاد علی معلم دامغانی است.

 

۲. حیرت دمیده‎ام...

گزیدۀ جستارها و گفتارهای معلم دامغانی (اعم از مقاله، سخنرانی و مصاحبه) که در سال ۱۳۸۸ منتشر شد.

 

۳. شرحه شرحه است صدا در باد

مجموعه‎ای از ترانه‎های علی معلم دامغانی که در سال ۱۳۸۹ منتشر شد.

 

۴. مجلس حر بن یزید ریاحی

یک منظومۀ نیمایی بلند و بسیار زیبا که مانند کتاب قبلی در سال ۸۹  منتشر شد. معلم بخشی از این منظومه را سال قبل از انتشار در دیدار با مقام معظم رهبری با دکلمه‎ای بسیار زیبا خواند که بسیار هم مورد استقبال قرار گرفت. 

 

۵. گزیدۀ اشعار علی معلم دامغانی

این کتاب که به همت محمدکاظم کاظمی، ابوطالب مظفری و محمد نورالهی در ابتدای سال ۱۳۹۳ منتشر شد، گزیده‎ای از شعرهای علی معلم دامغانی در سه قالب مثنوی، قصیده و ترانه است. ویژگی منحصر به فرد این دفتر شعر این است که پس از سال‎ها بالاخره بسیاری از مثنوی‎های درخشان معلم که با انبوه هوادارنش در هیچ کتابی چاپ نشده بودند را در خود جای داده است.

 

۶. قرآن هنری  و هنر قرآنی

پژوهشی که به تازگی با موضوع قرآن و تمدن اسلامی به قلم استاد معلم منتشر شده است.

 

 

سوم: نمونه شعر علی معلم دامغانی

در این بخش به چهار شعر شاخص استاد محمدعلی معلم دامغانی اشاره می‎کنیم.

 

ابیاتی از مقدمۀ مثنویِ «هجرت»

این مثنوی از قدیمی‎ترین و طولانی‎ترین مثنوی‎های معلم است و به نوعی به روایتِ انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی و پیشینۀ تاریخی و آیینی‎اش می‎پردازد. بخشی از ابیات این مثنوی با آهنگسازی مجید انتظامی در موسیقیِ فیلمِ «هیوا» ساختۀ زنده‎یاد رسول ملاقلی‎پور اجرا شده است.

این فصل را با من بخوان، باقى فسانه است
این فصل را بسیار خواندم، عاشقانه است

هفتاد باب از هفت مُصحَف برنبشتم
این فصل را خواندم، ورق را درنبشتم

از شش منادى، رازِ هفت اختر شنیدم
این رمز را از پنج دفتر برگزیدم

این بانگ را از پنج نوبت‏‎زن گرفتم
این عطر را از باد در برزن گرفتم

این جاده را با ریگ صحرا پویه کردم
این ناله را با موج دریا مویه کردم

این نغمه را با جاشوان سند خواندم
این ورد را با جوکیان هند خواندم

این حرف را در سِحرِ بودا آزمودم
این ساحرى را با یهودا آزمودم

از باغ اهل وجد، چیدم این حکایت
با راویان نجد، دیدم این روایت

این چامه را چون گازران از بط شنیدم
وین شعر را چون ماهیان از شط شنیدم

شط این نوا را در تب حیرت سروده است
وین نغمه را در بستر هجرت سروده است...

 

ابیاتی از مقدمۀ مثنویِ «زمان آبستن جنگی است، جنگی مثل عاشورا»

این شعر از مثنوی‎های شگفت‎انگیز علی معلم دامغانی و شاید از زیباترین و در عین حال دشوارترین شعرهای روزگار ما است.

به دریاهای بی‎‏پایاب برگردان صدف‎ها را
به ماهی‎ها، به شهر آب برگردان صدف‎ها را

بگو چیزی که پنهان آرزو دارید، باید شد
بگو ساحل تهیدست است، مروارید باید شد

*

که می‏‎داند که حتی در غرور آب‎سالی‎ها
کنار چشمه خشکیدند، تنگس‎ها و شالی‎ها؟

پدرها نیمه‎شب کشتند بی‏‎خنجر پسرها را
مکاری‏‎ها که برگشتند، آوردند سرها را

زنی در منظر مهتاب، سنجاقی به گیسو زد
چراغ چشم شب‎گردی به قعر باغ سوسو زد

تفنگی عطسه کرد از بام، رشکی توخت بر خشمی‏
دوتاری ضجه کرد از کوه، اشکی سوخت در چشمی

*

به من گفتی که بادآبستنِ خاک‎اند آدم‎ها
و من گفتم ورای حدّ ادراک‎اند آدم‎ها

تو خندیدی که محبوس‌اند و مهجورند ماهی‎ها
و من گفتم که نزدیک‌اند، اگر دورند ماهی‎ها

تو رنجیدی که بی‎مغز است اگر نغز است افسانه‏
و من گفتم برون از پوست‎ها مغز است افسانه...

 

 

ترانه‎ی لالۀ عاشق
 اجرا شده با صدای محمد اصفهانی و تنظیم فواد حجازی در آلبوم فاصله

 

این ترانه بسیار زیبا با موضوع دفاع مقدس سروده شده و در دوران خود با استقبال بسیاری از سوی مردم مواجه شد.

جماعت یه دنیا فرقه
بین دیدن و شنیدن
برید از اونا بپرسید
که شنیده‎ها رو دیدن

راز سنگرای عشقُ
باید از ستاره پرسید
التهاب تشنه‎ها رو
کی میدونه غیر خورشید؟

پشته‎ها پر از شقایق
کشته‎ها لالۀ عاشق

باغِ گل، زخم شکفته
غنچه‎ها، داغ نهفته

صبح صحرا لاله‎گون بود
شب دریا رنگ خون بود

میگن عاشقی محاله
باشه ما محالُ دیدیم
خیلی‎ها میگن خیاله
ولی ما خیالُ دیدیم

توی عصر آتش و خون
خیلی‎ها عشقُ چشیدن
بعضی‎هام زرد و فسرده
موندن و حسرت کشیدن

 

ترانۀ بارون
اجرا شده با صدای محمدرضا شجریان و موسیقی کیهان کلهر در آلبوم شب، سکوت، کویر

 

این ترانه نیز مانند ترانۀ قبل با استقبال مردمی بسیاری مواجه شد هرچند پاپ نبود و سنتی بود. گرچه موضوع  شعرعاشقانه است اما بعضی ترکیبات و سطرها به ادبیات انقلاب و ادبیات دینی نیز قابل تاویل‎اند. «عاشقای بی مزار»، «ماهُ دادن به شب‎های تار»...

کلهر در یکی از مصاحبه‎هایش درباره چگونگی سرایش این ترانه می‎گوید: « من خودم رفتم سراغ آقای معلم. از طریق برادرزاده‌شان قراری تنظیم شد و ساعت یک بعدازظهر به دفتر ایشان رفتم و درباره‌ی پیوند کلام و موسیقی خراسان صحبت کردیم، آن‌قدر حرفمان گل ‌انداخت که تا ساعت ده شب طول کشید. به جرأت می‌توانم بگویم شناخت و اطلاعات آقای معلم از نظم و نثر فرهنگ خراسان بی‌نظیر بود. پیش خودم فکر کردم حتی اگر ایشان نتوانند شعری هم برای «بارون» بگویند ایرادی ندارد چراکه من از شخصی آشنا با فرهنگ خراسان دربار‌ه‌ی کلام و پیوندش با موسیقی بسیار آموختم... عامیانه ‌بودن، محلی بودن، صمیمی بودن و هرچه می‌خواستم در این شعر بود؛ من واقعاً از این بابت خوشحال بودم»

ببار ای بارون ببار
با دلُم گریه کن، خون ببار
در شبای تیره چون زلف یار
بهر لیلی چو مجنون ببار
 ای بارون

دلا خون شو خون ببار
بر کوه و دشت و هامون ببار
به سرخی لبای سرخ یار
به یاد عاشقای این دیار
به داغ عاشقای بی‎مزار
ای بارون

ببار ای ابر بهار
با دلُم به هوای زلف یار
داد و بیداد از این روزگار
ماهُ دادن به شب‎های تار
ای بارون