در اهمیت و میراث علمی مرحوم آیت‌الله محمدی ری‌شهری

 

چند روز بعد از اعلام خبر درگذشت آیت‌الله محمد ریشهری این چند سطر نوشته شد در مآثر و آثار و اهمیت آن دانشمند بزرگ و بی‌نظیر ایرانی، که چون همیشه سیاست و رسانه تصمیم دارد ابعاد و اهمیت علمی‌اش را سانسور کند:

 

یک

اسلام و تمام علوم اسلامی وابسته به دو متن است: قرآن و حدیث. تکلیف قرآن کریم مشخص است. خداوند وعده داده تحریف نشود و این خود جزو معجزات قرآن است: نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون. بعد از ۱۴۰۰ سال برخلاف عهدین مسیح و یهود، سخن خداوند نزد تمام فرق اسلامی یکی‌ست. اما در مورد حدیث چنین وعده‌ای صادر نشد و بازار تحریف و جعل همواره در این زمینه رونق داشته. از طرفی تفسیر قرآن هم وابسته به حدیث است، حدیث معصوم مفسر مشروع کلام خداست،‌ چون کتاب با معلم ارسال شده. این است اهمیت پژوهش علمی در حدیث و دانش شناخت غث و سمینش

 

دو

کارنامۀ بعضی دانشمندان را که مرور می‌کنی احساس می‌کنی یک نفر نبودند، چندنفر بودند، یک عمر نداشتند چندین عمر داشتند. آیت‌الله «محمدی ری‌شهری» با آنهمه آثار بی‌بدیل در تحقیق علمی و ترویج سخن پیامبران و امامان علیهم السلام از این زمره است. در علم حدیث این محدث بزرگ را اگر شیخ صدوق یا کلینی روزگار خود بدانیم بعید است اغراق کرده باشیم. با اثر بی‌نظیری چون «میزان‌الحکمه» و آثار عظیمی مثل «دانشنامه امیرالمومنین»، «دانشنامه امام حسین»، «دانشنامۀ امام مهدی» و همچنین آثار ارزشمندی مثل «حکمت‌نامۀ پیامبر اعظم»، «حکمت‌نامۀ عیسی»، «حکمت‌نامۀ لقمان» (علیهم السلام)، «دانشنامه احادیث پزشکی» و...

 

نگارش اینهمه اثر ارزشمند در حدیث توسط یک عمر هفتادساله بسیار شگفت است (جدا از انبوه آثار ارزشمندی که توسط گروه و شاگردان ایشان در موسسه دارالحدیث‌شان نوشته شده، از جمله تصحیح کافی شریف که اهل فن می‌دانند چه کار بزرگی بود) حال آنکه حدیث تنها شاخۀ پربار درخت دانش این بزرگمرد نبوده است.

 

آیت‌الله ری‌شهری در شاخه‌های دیگری مثل پژوهش در عرفان و شناساندن عارفان معاصر با آثار محبوب و بی‌نظیری مثل «کیمیای محبت» و «زمزم عرفان» سهمی بی‌نظیر دارد (همچنین اثری مهم درباره عارفی دیگر که گمانم باید متاسف ناتمامی‌اش باشیم). همچنین آثار ایشان در حوزۀ تاریخ سیاسی معاصر نیز بسیار مغتنم است، با کتاب‌های مهمی مثل «خاطرات سیاسی»، «سنجۀ انصاف» و کتاب آخرشان «روشن‌بینی امام خمینی در نامه ۶/۱/۱۳۶۸» که اخیرا منتشر و نقل محافل تاریخی و سیاسی شد.

 

سه

چیزی می‌خواهم بگویم که شاید خیلی از طلبه‌ها و آخوندهای جوان خودشان نگویند و حتی ندانند (حالا بعضی به خاطر شدت درگیری مستقیم با بخش‌های نادلخواه حوزه و از سر شرافت و بعضی از شدت بی‌سوادی) و آن اینکه حوزۀ علمیۀ شیعه در ایران مخصوصا حوزۀ قم در این چهل سال تحولی عظیم را تجربه کرده و دستکم اکنون دیگر پایه‌های یک تمدن بزرگ اسلامی را دارد. این تحول شاید از حدود شصت هفتاد سال پیش توسط نخبگان نادری مثل علامه طباطبایی، امام خمینی، آیت‌الله بهاالدینی، شیخ مرتضی حائری و... در شکل حلقه‌های اقلیت آغاز شد، اما پس از انقلاب قدرت گرفت و بخشی از جریان اصلی حوزه شد. این تحول در نفی فقه نبود، بلکه در نفی استیلا و تمامیت فقه بود و در اثبات دیگر شئون فراموش‌شده (و بعضا: اصلی) علوم اسلامی بود. یعنی اخلاق، عرفان، فلسفه، تفسیر قرآن، حدیث، تاریخ، کلام و.‌‌..

 

 پس از تحول‌خواهان اولیه بار اصلی این تحولات عموما بر دوش شاگردان مشترک ایشان بود، مثلا عرفان با امثال مرحوم علامه حسن‌زاده و مرحوم پهلوانی، فلسفه با امثال مرحوم مصباح و مرحوم انصاری شیرازی، تفسیر -بخش نخبگانی‌اش- با آیت‌الله جوادی آملی، کلام با آیت‌الله سبحانی و... که همه از شاگردان علامه و امام بودند؛ اما در حدیث مهم‌ترین حرکت و جریان تحول از نسل بعدی این نسل و مربوط به مرحوم آیت‌الله ری‌شهری است. روحانی‌ای که از جوانی شوق و نبوغ خاصی در قرآن و حدیث داشت، حافظ تمام آیات قرآن و تعداد بسیاری حدیث مستند بود و از جوانی فکرمی‌کرد اگر مبنای فقه، قرآن و حدیث است چرا جایگاه علمی این دو رشته در حوزه‌های علمیه تا این حد کمرنگ شده است؟ محمدی‌ریشهری با نگارش متون محققانه حدیثی و نیز تاسیس مجموعه «دارالحدیث» در قم و «دانشگاه قرآن و حدیث» در تهران طی چند دهه وضعیت دانش حدیث را دگرگون کرد، ورق را در این علم برگرداند و بزرگراهی عظیم برای نسل‌های پس از خود به یادگار گذاشت.

 

چهارم

امروز مستندترین و علمی‌ترین پژوهش‌های حدیثی و رجالی جهان اسلام در ایران انجام می‌شود، معتبرترین احادیث پیامبر اکرم توسط نخبگان شیعه احصا و تصحیح و تدوین شده‌اند و جامع‌ترین مستندترین روایات اسلامی و سخنان اهل بیت علیهم السلام را باید در کتاب‌های شریفی که این دانشمند بلندهمت و شاگردانش نوشته‌اند.

 

چه چیز برای یک مسلمان و یک شیعۀ امیرالمومنین بالاتر از اینکه تمام عمرش استجابت این دعای شریف ماثور در زیارت جامعه کبیره باشد: «واجعلنی ممن یقتص آثارکم»

 

 

پنجم

اگر بخواهم از میان آثار یادشده و دیگر آثار آیت‌الله ری‌شهری بنا به وسع اندک خود چند کتاب را برای عموم مخاطبان پیشنهاد بدهم این آثار بسیار خواندنی و جذاب را توصیه می‌کنم:

۱. کیمیای محبت (قبلا در این صفحه معرفی‌اش کردم)

۲. گزیدۀ میزان الحکمه (خود میزان الحکمه را معرفی کرده‌ام)

۳. حکمت‌نامه عیسی

۴. حکمت‌نامۀ لقمان

۵. بر بال خاطرات (در مطلب بالا تنها به این اثر اشاره نشده که اثری با مضامین عرفانی و اخلاقی است)

۶. سنجۀ انصاف

معرفی کتاب : میزان الحکمه | محمد محمدی ریشهری

 

شعبان ماه پیامبر و ماه شادمانی اهل بیت (علیهم السلام) است، پس بد نیست یک کتاب دیگر با موضوع سخنان این برگزیدگان آفرینش معرفی کنم:

پس از انقلاب بیشتر روحانیان متاثر از نهضت امام خمینی یا رفتند سراغ مسائل سیاسی اجتماعی و یا اگر هم جانب دانش را گرفتند به فلسفه و عرفان و فقه و اجتماعیات و امور تربیتی مشغول شدند؛ این میان بسیار اندک بودند افرادی مثل آیت‌الله محمد محمدی ری‌شهری که با جدیت سراغ پژوهش و نگارش متون حدیثی بروند. شاید علت این بود که بیشتر الگوهای محبوب روحانیت در دهه‌های پنجاه و شصت اشتهار چندانی به علوم حدیثی نداشتند (امام خمینی، علامه طباطبایی، شهید مطهری و...) و در این زمینه جذابیت‌سازی ویژه‌ای برای طلبه‌های جوان وجود نداشت. حال آنکه برای تمدنی که می‌خواهد مبتنی بر اسلام باشد، دسترسی به متون اصیل و اصلی اسلامی و تراث و میراث شیعی اهمیت بی‌مانندی دارد. ری شهری پیش از انقلاب در مبارزه و پس از انقلاب در مسئولیت‌های سیاسی هم حضور داشت ولی این حضور موازی بود با اهتمام عظیم علمی‌اش که نتیجۀ آن کتاب‌های مهم فراوانی عموما در حوزه حدیث شد. شاید مهم‌ترین و مشهورترین این کتاب‌ها میزان الحکمه است که خیلی خوب است خودش یا دست‌کم گزیده‌اش در خانۀ هر شیعه‌ای باشد (البته نسخه ترجمه‌دارش). محمد محمدی ری‌شهری نگارش این کتاب را در دهه چهل در زندان‌های رژیم پهلوی آغاز و سرانجام نسخۀ نخستش را در سال ۱۳۶۲ منتشر کرد. کتاب پس از استقبال بالا در میان شیعیان عرب‌زبان به زبان فارسی نیز ترجمه شد.

چند نکته دربارۀ اهمیتش:

۱. این کتاب از معدود جوامع حدیثی روزگار ماست و می‌توان با جرأت گفت بهترین آن‌هاست. چه در کمیت، چه در کیفیت. چه در انتخاب منابع، چه در روش تحقیق، چه در تنوع و گستردگی موضوعات و چه در نوع تبویب، تنظیم و موضوع‌بندی.

۲. مولف احادیث فقهی را استثنا کرده و مجموعه‌ای از احادیث معرفتی غیرفقهی (اخلاقی، اعتقادی، اجتماعی، عرفانی و...) جمع کرده. باید توجه داشت اکثریت جوامع روایی پیش از این فقهی بودند: از «من لا یحضره الفقیه» و «تهذیب» و «استبصار» تا «جامع احادیث» آیت‌الله بروجردی؛ لذا از منظر روایات فقهی چیزی کم نداشتیم و برای تمدن امروز اسلام جای یک کتاب جامع حدیثی معرفتی خالی بود.

۳. در میزان الحکمة ۲۳۰۳۰ حدیث در ۴۲۶۰ باب تنظیم شده که وقتی توجه کنیم که این تعداد فراوان حدیث، با موضوع‌بندی و تنظیم الفبایی همراه است متوجه می‌شویم حضور این کتاب برای هرکسی که با هر نیتی می‌خواهد سراغ احادیث معتبر برود چقدر می‌تواند راهگشا باشد.

۴. به تناسب فرمایش معصومان در همراهی قرآن و حدیث، در هر موضوع، اول آیات قرآنی آمده و بعد احادیث مرتبط با آن موضوع در ادامه آمده‌اند. اینگونه مخاطبان متخصص هم می‌توانند هر حدیث را با متن قرآن عیارسنجی کنند.

۵. یک کار ارزشمند و عجیبی که آیت‌الله ری‌شهری انجام داده این است که به متن بحارالانوار بسنده نکرده، رفته سراغ آندسته از منابع علامه مجلسی که برای نگارش بحار الانوار در دسترس بوده، آن‌ها را بررسی کرده و بعد پی‌برده مرحوم علامه مجلسی مشخصا بسیاری از احادیث اجتماعی را از این منابع در بحارالانوار خود نیاورده (حالا یا به خاطر ذوق و نظر خاص ایشان در اجتماعیات بوده یا به احتمال دیگر به خاطر شرایط اجتماعی حاکم بر آن زمان بوده). علی‌ای‌حال جناب ری‌شهری این احادیث اجتماعی مندرج در این منابع معتبر را در میزان الحکمه می‌آورد و این می‌شود امتیازی دیگر برای این کتاب ارزشمند.

یادی از آن پیرمرد خیاط

 

یک

به نظر این کمترین  «شیخ رجبعلی خیاط» از آخرین و آشکارترین پنجره‌های گشوده به جهان غیب در آغاز دوران مدرنیته بود.

شگفتی او اینجا بود که نه عرفان نظری خوانده بود، نه علوم حوزوی، نه اهل ریاضت‌های دشوار بود و نه اهل اذکار و اوراد عجیب و غریب؛ نه در بند سحر بود و نه جفر؛ نه علوم جلیه، نه علوم خفیه، نه دعوی، نه دکان ... رجبعلی یک مسلمان ساده بود، اما انگار بر بال فرشتگان سوار بود و طبیعتِ این عالم چون موم در دستش.

 

عمق معانیِ مطروحه در گفتار و رفتار او، نقطه تمایز او با کرامت‌بازها، دعانویس‌ها و مرتاض‎های دروغین و راستین بود و اوج خرق عادات و توان کشف و شهود و تصرف او در عالم، فصل ممیزش با اهل کتاب و دفتر و خطابه و منبر. اهل مدرسه نبود ولی اهل معرفت بود؛ اهل ریاضت نبود ولی اهل عبادت بود.

 

این جوان‌مرد خیاط تهرانی، در حقیقت تلنگری بود برای خواص و عوام جامعه خود؛ هشدار او برای خواص از جهتِ دعوی‌های بی‌عمل و ادعاها و علم‌های بی‌نتیجه بود و این معنی که «پس چه شد سرانجام آنهمه علم‌اندوزی و عبادت‌ورزی؟» و آموزه او برای ما مردم عوام دریدنِ حجابِ دشواریِ راهِ سیر و سلوک و عرفان و در یک کلام این سخن بود که: «همه می‌توانند به خدا برسند و راه دوستی با خدا در انحصار هیچ گروهی نیست».

 

امروز، در میان این‎همه قیل و قال و دعوی و دعواها بر اساس چیستی و چگونگی عرفان و سلوک، و اینهمه دکه و دکانی که مدعی تجویز نسخه‎های آرامش و معنویت هستند _البته اگر آقایان بگذارند_ خیلی چیزها می‎شود از این شخصیت معنوی و عرفان بی ادا و اطوارش فراگرفت.

 

دو

شیخ از دنیا با عنوان «پیرزنه» یاد می‎کرد، چنانچه حافظ شاعر محبوب شیخ هم چنین میگفت: 

مجو درستی عهد از جهان سست نهاد

که این عجوزه عروس هزارداماد است

 و شاید هردو به آن روایت حضرت عیسی نظر داشته‌اند:

«ان عیسی ابن مریم (علیه السلام) کوشف بالدنیا فرآها فی صوره عجوز هتماء...»

باری، بیشترین مراجعات به شیخ رجبعلی مراجعات مردمی برای حل مشکلات یومیه دنیوی ایشان بوده است (و گویا اکثرا هم بی پاسخ نمی‌مانده!) و در همین باب از آن بزرگوار نقل شده:

«این‌ها که می‌آیند پیش من فقط سراغ "پیرزنه" را می‌گیرند. هیچکس نمی‌آید بگوید:

من با خدا قهر کرده‌ام؛ مرا با خدا آشتی بده!»

 

سه

درباب خود کتاب «کیمیای محبت» که نخستین، جامع‌ترین و معتبرترین کتاب درباب این شخصیت عرفانی معاصر است نقدها ونظرهای مثبت و منفی فراوانی دارم که در جای خود خواهم نوشت، اما مهم‌ترین نکته در این‌باب این است که این کتاب را یک نویسنده عرفانی یا یک علاقمند و طرفدار نظریه‎های عرفانی ننوشته است. از مهم‌ترین مشکلات بسیاری از متون عرفانی، زیاده‌ازحد ذوقی‌بودن، بی‌منبع و مرجع‌بودن، و گاه مبالغه‌آمیز و دروغ‌‎‎آمیز بودن است. در این آثار گاه قول به مراتب از قائل و منبع، برای مولف مهمتر بوده است؛ اما کتاب کیمیای محبت را یک فرد علمی، حدیثی و رجالی (آیت‌الله محمدی ری‌شهری) نوشته و از این جهت می‌توان به تحقیق و تالیفش اعتماد داشت.