«برهمن گفت: خردمند به سخن دشمن التفات ننماید و زرق و شعوذۀ او را در ضمیر نگذارد،
و هرچه از دشمن دانا و مخالف داهی تلطّف و تودّد بیش بیند در بدگمانی و خویشتن نگاه‌داشتن زیادت کند و دامن ازو بهتر درچیند،
چه اگر غفلتی ورزد و زخم‌گاهی خالی گذارد، هرآینه کمین دشمن گشاده گردد، و پس از فوت فرصت و تعذّر تدارک، پشیمانی دست نگیرد.»
به نقل از کتاب شریف «کلیله و دمنه»
باب بوف و زاغ
پ‌ن: ظاهرا چندروز پیش سالروز اجرایی‌شدن برجام بود و ما غفلت کردیم از جشن‌گرفتن این موفقیت عظیم تاریخی
می‌گویند این روزها - در پی رونمایی از چهرۀ جدید آمریکا – روزهای وحدت است.
من می‌گویم، همۀ روزها، روزهای وحدت است. وحدت مختص اوقات مفتضح‌شدن غرب‌باوران و غرب‌پرستان نیست. در ضرورتِ وحدت ملّی، فرقی بین سال 88 و سال 96 نیست.
گمان می‌کنم این روزها ، به‌جز روزهای وحدت، روزهای یادآوری و پرسش است. روزهای فهمیدن و دانستن و مطالعه. این‌روزها باید دوتا کتاب را بخوانیم. یکی ادبی و دیگری فلسفی. یکی کهن، دیگری نو. یکی شرقی و دیگری غربی. این‌روزها، روزهای خواندنِ «کلیله و دمنه» جناب «نصرالله منشی» و «منطق اکتشافات علمی» جناب «کارل پوپر» است، تا بعد بفهمیم این کسانی که در سال‌های اخیر برای ایران ما و سرنوشت ما و عزت ما و فرهنگ ما و تمدن ما و انقلاب ما و شهیدان ما و فرزندان ما تصمیم گرفتند، بر اساس کدام متن، کدام فکر، کدام فرهنگ، کدام عقل بشری یا غیربشری به چنان تصمیم‌ها و تدبیرهایی رسیدند. آیا این رویکردی که حضرات مسئولین در قبال دوستان و دشمنان خود اتخاذ کرده بودند در دکان هیچ عطاری پیدا می‌شود؟
آقای روحانی این ایام خیلی زیبا صحبت میکنند. آدم لذت می‌برد. با ادبیاتی سرشار از غرور و «عزت ملی»، «اقتدار ایرانی» و «وحدت ملی» . هشتگ‌ها و کلیدواژههایی که جایشان در ادبیات و دیپلماسی روزهای مذاکره خیلی خالی بود.
با نهایت حسن نیت اگر به مسئولان و سیاست‌مداران و انبوهِ رسانه‌های دولتی و خصولتی هوادارشان بنگریم، خود را و مردم خود را شرمسار تاریخ کهنسال و پرتجربۀ ایران کردند.
برای اینکه از سنتِ معرفی کتابِ خود دور نشوم، در این ماجرا هم دو کتاب را معرفی می‌کنم. مطالعه کلیله و دمنه را مختص جناب «روحانی» و جناب «ظریف» توصیه می‌کنم و کتاب منطق اکتشافات علمی را مختص هواداران پر و پا قرص سیاسی ایشان که امکان ندارد اشتباهی را در اندیشه و نظر خود محتمل بدانند. اگر جنابان روحانی و ظریف فرصت مطالعۀ زیادی ندارند، از کل کتاب کلیله و دمنه فقط باب «بوف و زاغ» (البوم و الغراب) را مطالعه کنند. در سالروز تصویب برجام بخشی از این باب را نوشتم: https://t.me/fihmafih/293
داستانی که شبیه پایان‌بندی داستان برجام چنین تمام می‌شود: «اینست داستان حذر از مکان غدر و مکاید رای دشمن، اگرچه در تضرع و تذلل مبالغت نماید، که زاغی تنها، با عجز و ضعف خویش، خصمان قوی و دشمنان انبوه را بر این جمله بوانست مالید، بسبب رکت رای و قلت فهم ایشان بود. والا هرگز بدان مراد نرسیدی و آن ظفر در خواب ندیدی. و خردمند باید که در این معانی بچشم عبرت نگرد واین اشارت بسمع خرد شنود و حقیقت شناسد که بر دشمن اعتماد نباید کرد، و خصم را خوار نشاید داشت اگرچه حالی ضعیف نماید.»
توجه کنید که این جملۀ «بر دشمن اعتماد نباید کرد» را بیدپای چندهزارسال پیش از آیت‌الله خامنهای گفته بود. کاش آقای روحانی، رئیس جمهور سرزمین دانش‌ها و فرهنگ‌ها، که ترامپِ غربِ وحشی را به مطالعۀ تاریخ فرامی‌خواند، خود ادبیات شکوهمند و تاریخ رنج‌کشیدۀ سرزمین خودش را با دقت و عبرت مطالعه کرده بود، نه تاریخ چندهزار سال پیش، لااقل تاریخ معاصر و نهضت نفت را.
و اما کتاب پیشنهادی‌ام برای هواداران متعصب جناب روحانی و جنجالِ برجام: منطق اکتشافات علمی ، نوشتۀ فیلسوفِ لیبرال‌مسلک معاصر، کارل پوپر. باز اگر فرصت مطالعۀ این عزیزان هم اندک است، بخشی که عنوان «ابطال‌پذیری، معیار تمیز علم از غیر علم» را دارد مطالعه کنند و اگر دشوار نبود چند بخش دیگر مربوط به ابطال‌پذیری. من پس از انتخابات سال 92 هم در یادداشتی سعی کردم این نظریۀ فلسفه علم پوپر را وسیلۀ محک آراء و اندیشههای سیاسی آن روزگار قرار دهم و اتفاقا نتایج جالبی هم گرفتم. امروز هم یکی از لحظات درخشان برای به میدان آمدن نظریۀ ابطالگرایی است. جناب پوپر در آن رساله می‌گویند: «ملاک من در تجربی یا علمی‌شدن دستگاهی از گزارهها، تن دادن آن دستگاه به آزمون تجربی است» پوپر به اثبات‌پذیریِ نظریهها خیلی امیدوار نیست و در عوض راه آسان‌تر ابطال‌پذیری را پیش پای قضاوتهای ما میگذارد. اگر نتوانیم بفهمیم آنچه باید باشد دقیقا چیست، لااقل میتوانیم بگوییم آنچه نباید باشد چیست. پوپر میگوید هر نظریه و دعوی باید ابطال‌پذیر باشد، قابل رد شدن. به قول خودش جملۀ «فردا یا باران می‌آید یا باران نمی‌آید» ابطال‌پذیر نیست و ارزش علمی ندارد. اما جملۀ «فردا باران خواهد آمد» ابطال‌پذیر است. تا فردا صبر میکنیم و آنگاه تکلیف دعویِ مدعی و نظریۀ نظریهدهنده مشخص می‌شود. جملاتی چون: «برجام، تحریم‌ها را رفع میکند و باعث رفاه مردم ایران و محبوبیت و عزتشان در جهان می‌شود» یا اگر دقیق‌تر بخواهم بگویم جملاتی چون:
« آمریکایی‌ها کدخدا هستند و با کدخدا بستن راحت تر است»،
« برجام سایه جنگ، تهدید و تحریم را از کشور برداشت »،
« روزی که مذاکرات به سرانجام مطلوب برسد، خواهید دید که فرزندان دلاور شما چگونه در این مصاف و در برابر قدرت‌های جهان ایستاده و مذاکره کردند.» و
« امروز به ملت شریف ایران اعلام می‌کنم که طبق این توافق، در روز اجرای توافق، تمامی تحریم‌ها، حتی تحریم‌های تسلیحاتی، موشکی هم به صورتی که در قطعنامه بوده، لغو خواهد شد »...
همگی دقیقا جملاتی ابطال‌پذیر بودند که چندروز پیش به شدیدترین نحو ممکن، به دست آمریکاییهای قلدر باطل شدند. اگر بگویید امروز روز همدلی و وحدت است من مشکلی ندارم. ولی امروز روز شعور و عبرت هم هست.
ما
سه تا برادریم
گاه در کنار هم
یار و یاوریم
گاه هم کنار هم
ولی ز هم مکدّریم
*
شب به جنگِ روز میرود
و روز می‌شود حریفِ شب
این برادرانِ من، شبیهِ روز و شب
مدام در کشاکش و مجادله
من غروبم و نظارهگر
طلوعم و میانِ این دو شر
_در تدارک وصال_
این دو مثل روز و شب، همیشه غرقِ فاصله
*
مهترینِمان:
نان و حشمت و دهاش، بیشتر
کهترینِمان:
صدق نیّت و صفاش، بیشتر
هریکی از آن دگر:
ادّعاش بیشتر
*
ما سه تا برادریم
فرض کن دو گاوِ قصّه را سه تن:
«شنزبه»،
«نندبه»،
و من؛
«بابِ شیر و گاوِ نر»![1]
باز هم کمین نشسته در میان راه
«دمنه» _با دروغهاش_
تا زند به کارمان
قفلِ حیلهای
حیف،
نیست نزد ما
کلیدی از «کلیله»ای
*
گاو نیستیم،
نه!
سه مردِ همسفر
گول نیستیم،
نه!
سه آگه
از خطر
آوخ، آه... پس چرا...
گاه اینقدر
گیج و گم،
کور و کر،
دور از همیم و بیخبر؟
غافل از نصیحتِ پدر؟
*
آن برادرم اگر دلیرِ صحنۀ نبرد
این یکیست
رندِ صفحههای نرد
من در این میان، نه پیش در دها
نه بیش
در صفا، ولی
این دوتن اگر به راستی
دستِ دوستی بههم دهند
بیرقِ دروغ را به زیر آورند
*
گاه مهربانپدر
میزند نهیبِ کهترین
که: پس چه شد درایتت؟!
گاه میکند عتابِ مهترین:
کجاست پس حمیّتت؟!
این دوتا ولی
بیاعتنا به عیبِ خود
خُردهگیر و نکتهبینِ نکتۀ پدر
بر آن دگر
*
گاه از سکوت این
می‌شود صدای آن بلند
گاه از صدای آن
این سکوت میکند
گاه نان آن به دست این ربوده می‌شود
گاه آبروی این به دست آن
بر آب میرود
گاه خانهشان به دست هم خراب می‌شود
گاه...
آه...
آه از این برادران که میکنند ناتنی!
چشم بسته بر صفوف دشمنان،
غافل از هجومِ دشمنی،
آه،
ای دریغِ دوستان!
*
کاشکی دوباره یکزمان به یاد آوریم
ما سه تا
برادریم!
[1] باب معروف کتاب ارجمند «کلیله و دمنه» (نصرالله
منشی). بعضی اسامی و واژههای شعر هم در این کتاب متداول است، مثلا «دها» (به معنای زیرکی).
